و چون مقتضاى قوه غضبيه، انتقام و برترى است، پس لذت آن در تسلط و غلبه‏است.و قوه شهويه كه مقتضاى آن تحصيل غذا و حصول مباشرت و امثال آن است‏پس لذت آن در رسيدن به آنها است.و همچنين لذت قوه سامعه در شنيدن الحان ونغمه‏ها.و لذت باصره در ديدن آبها و سبزه‏ها و صور جميله.و [لذت قوه] شامه دربوييدن عطرهاى طيبه.و [لذت] قوه عاقله كه آن را بصيرت باطنه گويند، مقتضاى آن‏معرفت‏حقايق اشياء و احاطه علمى به موجودات است.پس التذاذ آن در علم و معرفت‏است.و نظر به اينكه منتهاى كمال انسانى، بلكه اخص اوصاف الهيه و اشرف صفات‏ربوبيه، علم است.پس آن، اقواى لذات و اكمل ابتهاجات خواهد بود.و از اين جهت،هرگاه كسى بشنود كه او را به زيركى و دانايى و كثرت علم ستايش مى‏كنند، به نشاطمى‏آيد، زيرا از اين ستايش كردن و ثنا نمودن، كمال ذات و جمال علم خود را استنباط مى‏نمايد.پس برخود مى‏بالد و لذت مى‏يابد، بلكه اگر به نظر حقيقت و تحقيق بنگرى،ادراكى كه كمال است، نيست مگر علم و معرفت، و ساير ادراكات و رسيدن به مقتضيات‏ساير قوا، مثل حصول غلبه و تحصيل غذا و وصول به وقاع و «سماع‏» ⁽⁵³⁾ و امثال اينها، هيچ‏يك از جمله كمال شمرده نمى‏شود.پس، كمال منحصر در علم است.و چون اقواى‏لذات، وصول به كمالات است، پس علم، لا محالة اقواى لذات است.

و شك نيست كه: لذت جميع بر يك «نسق‏» ⁽⁵⁴⁾ نيست، چون لذت علم به خياطى و «جولائى‏» ⁽⁵⁵⁾ ، هرگز مانند لذت علم به سياست «مدن‏» ⁽⁵⁶⁾ و تدبير مملكت و نظم امور خلايق‏نيست.و همچنين لذت علم نحو و صرف و شعر و تواريخ، چون لذت علم به خدا واوصاف جلال و جمال او، و معرفت ملك و ملكوت و عجايب خلقت آسمان و زمينهانيست.بلكه، لذت هر علمى به قدر شرف آن علم است.و شرف هر علمى به قدر شرافت‏معلوم است.پس اگر در معلومات، چيزى باشد كه اشرف و اجل و اعظم از همه باشد،علم به آن، الذ همه علوم، و اشرف و اكمل آنها خواهد بود.

و اين خود، ظاهر و روشن است كه: در كشور هستى و اقليم وجود، هيچ چيز اعلى واشرف و اكمل و اجل از خالق كل و قيوم همه و مربى كاينات و مدبر آنها نيست، وچگونه تصور مى‏شود كه احدى در ملك و كمال عظمت و جلال و قدرت و جمال وكبريا و بها بالاتر باشد از كسى كه ذات مقدس او در صفات كمال و اوصاف جلال وجمال، تام فوق تمام، و قدرت و عظمت و مملكت او غير متناهى است.

و بعد از آنكه اين مراتب را يقين داشته باشى، تشكيكى باقى نمى‏ماند.اگر ديده‏بصيرت باطنيه كور نباشد لذت به خدا اقواى لذات است.و توهم نكنى كه همه معارف‏و ادراكات در لذت تفاوتى ندارند، زيرا همچنان كه لذات مختلفه در نوع تفاوت دارند،همچنين لذاتى كه از يك نوع‏اند نيز در ضعف و قوت، نهايت اختلاف از براى ايشان‏هست.چنان كه مى‏بينى كه: لذات جوان قوى الشهوه صاحب شبق در جماع اقوى است،از لذت پير سست‏شهوت.و لذت نظر به صورت جميل، اضعف است از لذت نظر به‏صورتى كه از آن بهتر باشد.و لذت علم به لغت، پست‏تر است از لذت علم به احوال‏سماوات و ستارگان.

و همچنين ضابطه در شناختن اينكه كدام لذت اقوى از ديگرى است، آن است كه اورا اختيار بر ديگرى كند.چنان كه مى‏بينيم كه: اگر كسى مسرور بشود ميان بوييدن بوى‏خوشى، يا مشاهده جمال دلكشى، اگر دوم را اختيار كند مى‏دانيم كه لذت ملاحظه‏جمال نزد او بيشتر است از لذت بوى خوش.و شكى نيست كه: امور نفسانيه و لذات‏باطنيه در نزد ارباب كمال، به مراتب بسيار از لذات ظاهريه جسمانيه بالاتر و بهتر است،زيرا اگر مردى را مخير سازى ميان خوردن طعام لذيذى و لذت يافتن از آن، و ميان‏سرورى و رياست و استيلاى بر خلايق، لا محاله دوم را اختيار مى‏كند، و روزهاى بسيارگرسنگى را تحمل مى‏كند.مگر اينكه شخص رذلى، دون همتى، دل مرده‏اى، ناقص‏عقلى باشد، مانند طفلان، و عمل چنين شخصى حجت نيست.

و همچنان كه لذت رياست و كرامت، و ساير امور معنويه در نزد كسانى كه از مرتبه‏سفاهت طفلى ترقى كرده‏اند، بالاتر است از لذت ظاهريه جسميه، همچنين لذت معرفت‏حضرت رب العزة، و مشاهده جمال حضرت ربوبيت‏به مراتب غير متناهيه برتر و بالاتراست، از لذت سرورى و خسروى و رياست و سلطنت، در نزد كسى كه هر دو لذت‏را چشيده باشد و طعم هر دو را يافته باشد.

اما كسى كه به لذت معرفت‏خدا، و مطالعه جمال و جلال كبريا نرسيده باشد، قابليت‏ترجيح دادن ندارد.و كلام ما در چنين شخصى نيست.و ممكن نيست كه تا خود به آن‏لذت نرسد، بتوان كيفيت آن را و ترجيح آن را به او فهمانيد.همچنان كه لذت نگاه به‏صورت جميلى را حالى كور مادرزاد نمى‏توان نمود.و لذت جماع را به عنين نمى‏توان‏فهمانيد.طفل شير خواره را كه بجز پستان مادر نديده، كيفيت لذت فرمانفرمايى را بر اوثابت نتوان كرد.

پس، همچنين كسى كه بجز لذت محسوسات را ادراك نكرده، چگونه ايمان‏مى‏آورد به لذت معرفت‏خدا، و ترجيح آن بر همه لذتها. و حال اينكه نه از براى خداشبيه است تا تشبيه كنند، و نه شكل و صورتى است تا تمثيل زنند.پس حقيقت‏حال‏همان است كه گفته‏اند: «من ذاق، عرف‏» .يعنى: «هر كه چشيد فهميد» .

پس هر كه اين دو لذت را ادراك كرد، البته ترك لذت رياست مى‏كند.و آستين برملك و سلطنت مى‏افشاند.و ارباب اين لذت را خوار و حقير مى‏شمارد، زيرا اين لذات‏به انواع كدورات مخلوط، و به صد محنت و رنج مربوط، و به مرگ منقطع است.و ازپى معرفت‏خداى - متعال - و مشاهده جمال و جلال، و مطالعه صفات و افعال اومى‏رود، كه از همه كدورات و آفات محفوظ است.

پادشاهان جهان از بى‏رگى بو نبردند از شراب بندگى

ورنه ادهم‏وار، سرگردان و دنگ ملك را برهم زدندى بى‏درنگ

ملك را برهم زند ادهم‏وار زود تا بيابى جان من ملك خلود

و لذت رياست همه تنگى و مزاحمت است، زيرا هر كسى او را طالب، و اجتماع‏همگى بريك رياست غير ممكن.خلاف لذت غير معرفت و ابتهاج قرب بارگاه‏رب العزة، كه به كثرت طالبين و اجتماع «متواردين‏» ⁽⁵⁷⁾ مزاحم و تنگى در آن نيست.و ازبراى عرض و طول آن نهايتى متصور نه.بلكه هر يك از اهل معرفت‏به مشاهده بهشت‏غير متناهى، كه نه او را مبدااى و نه منتهايى فايز، هر لحظه از گلستانى گل تازه مى‏چيند، ومردم از سرچشمه جامى لبريز مى‏نوشند.هر نفسى از درختى ميوه مى‏چينند.نه آن‏بساتين را از پى خزانى، و نه آن گل چينان را بيم از باغبانى. «لا مقطوعة و لا ممنوعة‏». ⁽⁵⁸⁾

ما عندليب گلشن قدسيم و باغ ما ايمن بود زباد خزان و هواى دى

پس، جميع اقطار سماوات و ارضين، بلكه همه آفاق عالم ربوبيت كه غير متناهى‏است، ميدان اهل محبت و ارباب معرفت است.هر جا كه خواهند سير مى‏كنند و مقام‏مى‏سازند، بى‏آنكه احتياج به حركت‏بدن داشته باشند، يا بعضى جا بر بعضى ديگر تنگ‏نمايند. بلى، ايشان در وسعت ميدان مختلف‏اند:

«و لكل درجات مما عملوا». ⁽⁵⁹⁾

و تفاوت‏درجات ايشان، به حيز حصر و عالم احاطه نمى‏آيد.و هر كه به اين بهجت رسيد، و اين‏لذت را چشيد، همه غمهاى او زايل، و جمله خواهشها و شهوتهاى او باطل مى‏گردد.ودل او مستغرق لجه عظمت و معرفت مى‏شود.نه دل او به انديشه جهنم مشغول، و نه‏خاطر او به اميد بهشت مشعوف.زيرا به جاى لذات كثيفه خسيسه دنيا، و علايق آن دردنيا و آخرت، دل او به ياد يك كس بسته، و از همه يادها و فكرها رسته.اگر او را درآتش اندازند، المش را نيابد، و اگر به بهشتش در آورند به نعيمش التفات ننمايد.

و شايد كه اشاره به همين لذت، يعنى لذت مشاهده جمال ربوبيت‏باشد، آنچه راسيد رسل از پروردگار حكايت فرمود كه: «از براى نيكان بندگان خود آماده ساخته‏ام‏آنچه را هيچ چشمى نديده، و هيچ گوشى نشنيده، و به خاطر هيچ كس نگذشته.و اين‏لذت است كه خداى - تعالى - فرموده:

«فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين‏».

يعنى: «هيچ كس نمى‏داند كه چه ذخيره‏شده از براى ايشان، از آنچه ديده‏ها را روشن مى‏كند» . ⁽⁶⁰⁾

و وصول به نهايت اين لذت، و حصول غايت اين بهجت، اگر چه بعد از قطع علاقه‏روح از بدن مى‏شود، و ليكن اگر در دنيا صفاى تام از براى دلى حاصل شود بسا باشد كه‏به بعضى از اين لذات برسد، اما به جهت‏حجب عالم طبيعت، رسيدن به كنه آن،موقوف به خلع بدن عنصرى و رفع علايق دنيوى است.

و مخفى نماند كه: كسى كه خدا را شناخت و به حقيقت اين لذت رسيد، مى‏داند كه‏جميع لذتهاى مختلفه و خواهشهاى متفاوته، در تحت آن مندرج، و آن مجمع همه‏لذات و مرادات و خواهشهاست.

كانت لقلبى اهواء مفرقة فاستجمعت اذ راتك القلب اهوايى

يعنى: دل مرا خواهشهاى بسيار و هواهاى بى‏حد و شمار بود، چون تو را ديد همه‏خواهشها و هواهاى آن يكى گرديد، و در يك جا مجتمع گرديده شد.

فصار يحسدنى من كنت احسده و صرت مولى الورى اذ صرت مولايى

يعنى: رسيدم به جايى كه محسود كسانى شدم كه پيش از اين به ايشان حسد مى‏بردم،و چون تو مولى و سرور من شدى، سرور مولاى همه عالم گرديدم.

اميد خواجگيم بود، بندگى تو جستم هواى سلطنتم بود، خدمت تو گزيدم

تركت للناس دنياهم و دينهم شغلا بذكرك يا دينى و دنيايى

دين و دنياى مردم را به ايشان واگذاردم، و ياد تو مرا از همه آنها باز داشت.تويى‏دنياى من و دين من، و تويى حيات من و آخرت من.

سايه «طوبى‏» ⁽⁶¹⁾ ، و دلجوئى حور و لب حوض به هواى سركوى تو برفت از يادم

و بدان كه: همچنان كه مذكور شد، آنچه در دنيا حاصل مى‏شود، از معرفت‏خداى - تعالى - خالى از كدورات و تيرگى عالم طبيعت نيست.و ليكن، بعد از آنكه اصل آن راتحصيل نمود، در عالم آخرت جلا و انكشاف مى‏يابد.و به تفاوت صفاى دلها و تجردآنها از علايق، ظهور و جلاى آن زياد مى‏شود.تا به حدى كه به مراتب بسيار از مشاهده‏روشن‏تر مى‏گردد.

پس، تفاوت معرفت در دنيا و آنچه در آخرت رو مى‏دهد، از مشاهده و لقا، به‏زيادتى ظهور و جلاست.و اين مثل كسى است كه شخصى را ببيند، و چشم بر هم نهد، كه‏در اين وقت صورت او در خيالش است‏حاضر.و ليكن چون ديده بگشايد، تفاوتى ميان‏صورت خيالى و صورتى كه مى‏بيند مى‏يابد.و شكى نيست كه: اين تفاوت در صورت‏نيست، بلكه از زيادتى كشف و ظهور است.و از اين جهت، او را ديدن مى‏نامند.پس معنى ديدن، حصول غايت كشف و جلاست، خواه به چشم باشد يا به غير آن.پس، اگرفرض شود تفاوتى كه بعد از گشودن چشم از براى آن صورت خيالى حاصل شود،ادراك آن از عضوى ديگر چون سينه يا جبهه مى‏شد، آن را ديدن مى‏گفتند.پس‏همچنين آنچه به خيال در نمى‏آيد، و از براى آن صورتى نيست، چون ذات اقدس‏بارى - تعالى - از براى ادراك و معرفت آنها دو مرتبه است: يكى به منزله آن صورتى‏است كه در خيال بود، و آن معرفتى است كه در دنيا حاصل مى‏شود و يكى ديگر به منزله‏صورتى است كه بعد از گشودن چشم مشاهده مى‏گردد و آن است كه در آخرت به آن‏مى‏رسد.و تفاوت اينها در وضوح و ظهور چون تفاوت آن دو صورت است.و از اين‏جهت مرتبه اخرويه را نسبت‏به مرتبه دنيايى، لقاء و مشاهده و رؤيت گويند.و اين گفتن‏صحيح است، زيرا رؤيت را رؤيت گويند از آن جهت كه موجب غايت ظهور است.

پس مادامى كه آدمى گرفتار علايق بدنيه است در معرفت عقليات مانند كسى است كه‏ديده برهم گذارده باشد در ديدن محسوسات.و چون به مرگ، حجاب بدن برداشته شدو نفس قدسى از چنگال جسم عنصرى مستخلص گرديد مانند آن است كه ديده گشوده‏شود، و ليكن نه آن است كه هر كه چشم بگشايد صورتهاى حسيه را مى‏بيند.چون بعضى‏چشمها از حليه ديدن عارى است و اصلا نورى ندارند.و بعضى تيرگى دارند، كه‏مى‏بينند و ليكن در غبار، تاريك مى‏بينند.و بعضى در نهايت نورانيت‏اند.

پس همچنين نفوس انسانيه بعضى چندان زنگ شهوات و چرك عالم طبيعت‏بر آن‏نشسته كه جوهر آن فاسد شده و ديگر قابل اصلاح نيست.و اين نفس، ابد الآباد از لقاى‏پروردگار به مشاهده نعيم دار القرار محجوب، و در دركات عذاب مخلد مى‏ماند.وبعضى ديگر اگر چه زنگ گرفته و ليكن به اين حد نرسيده و جوهر آن فاسد نشده وقابل صفا و تطهير هست.و چون از براى غرق شهوات و كثافات جسمانيه عرض‏عريضى است لهذا از براى اين قسم از نفوس، درجات و مراتب بى‏حد است.و اين‏نفوس، محتاج به تطهير و پاك ساختن هستند تا قابليت و استعداد مشاهده و لقا، هم‏رسانند.و پاك شدن آنها به نوعى از عقوبت و عذاب اخرويه خواهد شد.و مراتب‏عقوبت نيز چون درجات نفوس، بى‏حد و نهايت است، اول آنها سكرات مرگ است‏و آخر سوختن به آتش جهنم، و در ميان اين دو گرفتاريهاى عالم برزخ و انواع اهوال وشدايد عرصه قيامت است.

پس هر نفسى كه صفاى تام از براى او در دنيا حاصل شده باشد و اصلا زنگ وكدورتى نداشته باشد بى‏حساب به نعيم ابدى فايز مى‏گردد و ساير نفوس لا محاله به يكى‏از اين عقوبات تطهير خواهند شد، بعضى به مجرد سكرات مرگ و شدت جان كندن پاك و از زنگ خلاص مى‏شوند.و بعضى به عقوبات عالم برزخ، زنگ آن زدوده‏مى‏شود.و بعضى پاكى آن موقوف است‏به اينكه الم عقوبت آخرت را بچشد.و بعضى‏ديگر پاك نمى‏شود مگر به آتش دوزخ، كه بايد به شدت آن چركهاى او سوخته شود وخباثت او برطرف گردد.بلكه گاه باشد كه لحظه‏اى در آتش پاك شوند.و گاه باشد كه‏هفت هزار سال اين عالم، در جهنم گداخته شوند.و بعضى بيشتر از اين و برخى كمتر، وتفصيل آن را بجز علام الغيوب كسى نمى‏داند.و آنهايى كه زنگ شهوات، نفس ايشان‏را فاسد كرده در جهنم مخلد بمانند.

هان، هان! به اين مغرور نشوى كه من از اهل اسلامم و مسلم در جهنم مخلد نخواهد بود، زيرا كه از خاتمه امور، هيچ كس آگاه نيست.

و بعد از آنكه به واسطه شهوات نفسانيه، جوهر نفس فاسد شد در دم رفتن، ايمان‏ظاهرى سلب مى‏شود و به كفر از دنيا مى‏رود - نعوذ بالله منه -.

و از آنچه گفتيم معلوم شد كه: رسيدن به درجه لقا و مشاهده، موقوف است‏به تحصيل معرفت در دار دنيا.ومعرفت در دنيا حكم تخم دارد كه چون به زمين دل، زرع شد درخت لقا و مشاهده ازآن سربر مى‏كشد.و كسى كه تخم ندارد چگونه صاحب درخت مى‏شود.پس كسى كه‏در دنيا خدا را نشناخت چگونه در آخرت او را مى‏بيند؟ ! و كسى كه در اين عالم، لذت معرفت را نيافت چگونه در آن عالم به بهجت مشاهده جمال حق مى‏رسد؟ ! زيرا حشر هر كس به نحوى است كه بر آن مرده.و مردن هر كسى به طريقى است كه بر آن زيسته:

«من كان فى هذه اعمى فهو فى الاخرة اعمى و اضل سبيلا». ⁽⁶²⁾

و چون از براى معرفت در دنيا مراتب بسيار است پس تجلى نور حق نيز در آخرت‏درجات مختلفه خواهد داشت، همچنان كه زرع به اختلاف تخم آن مختلف مى‏شود.وهر قدر كه تجلى و مشاهده اقوى باشد محبت و انس به خدا بيشتر مى‏گردد.و هر قدر كه‏محبت و انس بيشتر شد ثمره آن كه بهجت و لذت باشد بالاتر مى‏شود تا به جايى مى‏رسدكه جميع لذات اخرويه و نعمتهاى بهشت در جنب آن مضمحل مى‏شود.بلكه بسا باشدبه حدى منتهى مى‏شود كه از هر نعمت و لذتى به غير از لذت لقاى حق و مشاهده جمال‏مطلق، متاذى گردد و گويد:

از در خويش خدايا به بهشتم مفرست كه سر كوى تو از كون و مكان ما را بس

و از اينجا روشن شد كه اصل جمله سعادات، و مايه همه ابتهاجات، معرفت‏خداست، كه در شريعت مقدسه از آن به ايمان تعبير مى‏شود.و آن است كه ثمره آن‏بهجت و لذتى است كه چون آدمى در عالم آخرت به آن رسيد همه لذتهاى بهشت راحقير مى‏شمارد. بلكه از براى ارباب معرفت در دنيا در حالت ذكر و فكر ياد خدا ومناجات پروردگار ابتهاجات و لذتهايى حاصل مى‏شود كه اگر بهشت و نعيم آن را دردنيا به عوض آنها دهند راضى نمى‏شوند و مى‏گويند:

ريزند اگر در دامنت نقد دو كون و در عوض خواهند كالاى غمش زنهار اين سودا مكن

و معذلك اين لذت را اصلا نسبتى نيست‏به لذت لقا و مشاهده كه بعد از قطع علاقه‏بدن حاصل مى‏شود.و همچنان كه نسبتى نيست ميان لذت خيال معشوق و رسيدن به‏وصال او.و بيان اين مطلب آن است كه: هر كسى را كه لذت به معشوق و رسيدن به‏وصال او و مشاهده جمال او از چندين راه مختلف مى‏شود:

راههاى لقاء و مشاهده و وصال حضرت حق

اول: جمال او، زيرا هر چه كمال جمال او بيشتر، لذت نظر به او بالاتر است.