پس اى نفس! چنان تصور كن كه مرده بودى و آرزوى مراجعت‏به دنيا مى‏كردى وتو را به دنيا بازگردانيدند.پس زنهار، زنهار، كه اين روز را ضايع نكنى كه هر نفسى ازآن گوهرى است گرانمايه كه عوض ندارد.و مى‏توان به آن گنجى خريد كه ابد الآبادراحت آن نمايد.

قدر وقت ارنشناسى تو و كارى نكنى بس خجالت كه از اين حاصل اوقات ببرى

اى نفس! هر شبانه روزى بيست و چهار ساعت است.و همچنان كه در احاديث معتبررسيده: «به ازاى هر شبانه روزى در آن عالم، بيست و چهار خزانه خلق شده، در عقب‏يكديگر، هر خزانه در مقابل ساعتى و چون آدمى بميرد آن خزانه‏ها بر او گشوده خواهدشد و داخل آنها خواهد گرديد.پس چون به خزانه‏اى رسد كه به ازاى ساعتى است كه درآن طاعت‏خدا را نموده خواهد ديد كه از نور اعمال حسنه مملو گرديده و شعاع آن به اطراف و اكناف تتق كشيده و در آن وقت از فرح و شادى و نشاط و شكفتگى چندان ازبراى او حاصل شود كه اگر آن را بر همه اهل دوزخ قسمت نمايند چندان فرح به ايشان‏رسد كه ادراك الم آتش را نكنند.و چون به خزانه‏اى رسد كه به ازاى ساعتى است كه درآن معصيت‏خدا را نموده، خواهد ديد كه: از ظلمت معصيت، سياه و تاريك و موحش‏گشته و تعفن، او را فرو گرفته، چنان خوف و بيم و الم در آن وقت از براى او مى‏رسد كه‏اگر آن را بر اهل بهشت تقسيم كنند نعمتهاى بهشت‏بر ايشان ناگوار گردد.و چون داخل‏خزانه‏اى شود كه به ازاى ساعتى باشد كه از طاعت و معصيت‏خالى باشد و مشغول امرمباحى از خواب و خور و غفلت‏بوده حسرت از براى او هم خواهد رسيد كه چرا آن راخالى گذارده و چنين غبنى او را دريافته‏» . ⁽¹³⁾

پس اى نفس! جهد كن تا خزانه‏هاى ساعات امروزه را معمور كنى و آن را خالى‏نگذارى از گنجهاى بى‏پايان.و كسالت نورزى و به بطالت‏به سرنبرى تا از درجات عاليه‏محروم گردى و گرفتار حسرت و تاسف شوى.

و بعد از آن در خصوص هفت عضو خود كه چشم و زبان و گوش و دست و پا وشكم و فرج است‏به نفس خود سفارش كند و وصيت نمايد و آنها را به او بسپارد، زيراآنها رعايا و خدمتكاران نفس‏اند در تجارت، و بدون آنها تجارت نفس صورت‏نمى‏گيرد.پس سفارش كند آن را به محافظت آنها از معاصى كه به آنها تعلق دارد و به‏كار بردن آنها در آنچه از براى آن خلق شده‏اند.و سفارش بليغ نمايد به نفس خود درخصوص به جا آوردن طاعاتى كه هر شبانه روزى بايد كرد.و اينها همه سفارش وعهدى است كه هر روز با نفس بايد كرد.و ليكن بعد از آنكه به كثرت شرط و مراقبه،عملى عادت آن شد يا به ترك معصيتى عادت كرد كه ديگر مظنه ترك آن عادت ياارتكاب آن معصيت در حق آن نمى‏رود احتياج به سفارش و شرط در آن عمل نيست.

و بايد در آنچه احتمال خلاف از نفس مى‏رود عهد و پيمان از او گرفت.و هر شغلى ازمشاغل دنيويه يا دينيه در دست او باشد كه بايد آن را به جا آورد از رياستى و تجارتى‏يا حكمى يا تدريسى يا امثال اينها كه هر روز مهم تازه و كار جديدى از براى او در آن‏شغل هم مى‏رسد بايد در حين شرط با نفس آن شغل را به نظر در آورد و نفس را وصيت‏ايستادن به جاده حق در همه جزئيات آن شغل نمايد.

پس سفارش بسيار به نفس كند در خصوص اينكه هر امرى كه در آن شبانه روز مى‏خواهد بكند، عاقبت آن را نيك ملاحظه كند.و اين، عمده سفارشها و بالاترين همه است.

مردى از حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - طلب وصيتى و نصيحتى نمود.

حضرت تا سه مرتبه به او فرمود: «اگر من تو را نصيحتى كنم به جا خواهى آورد؟ و هردفعه آن شخص عرض كرد: بلى.پس حضرت فرمود كه: هر وقت اراده امرى مى‏كنى‏در عاقبت آن تامل كن اگر نيك باشد بكن و الا ترك كن و پيرامون آن نگرد» . ⁽¹⁴⁾

پس در اين خصوص عهد و ميثاقى مؤكد از نفس بگيرد و چون اين خطاب به انجام‏رسيد از اول اجزاى مرابطه فارغ است.

دوم مراقبه است: و آن عبارت از اين است كه: در تمام شبانه روز متوجه نفس خودباشد و در هر كارى كه مى‏خواهد بكند مراقب احوال آن باشد، زيرا اگر آن را به خودواگذارى، همه آن سفارشهاى گذشته را فراموش مى‏كند و عهد و پيمان را مى‏شكند. پس بايد در هيچ حالى از آن غافل نشده و در لحظه‏اى آن را به خود وانگذاشت.

و حالات آن از سه قسم بيرون نيست: يا مشغول طاعتى است، يا معصيتى، يا به امرمباحى، چون اكل و شرب و امثال اينها پرداخته.

پس در حال طاعت‏بايد مراقب آن بود كه نيت آن فاسد نشود.و ميل به ريا واغراض ديگر نكند.و حضور قلب را دست‏برندارد.و ادب پروردگار را نگاهدارد.وآن طاعت را ناقص نسازد.و در حال معصيت‏بايد متوجه آن بود كه مرتكب نگردد وآن را ترك كند.و اگر از آن سرزده باشد دفعة او را به توبه و انابه بدارد.و او را امر كندكه كفاره آن را به جا آورد.و در حال اشتغال به امر مباحى متوجه آن باشد كه آداب‏شرعيه آن را به جا آورد.مثل اينكه: چيزى اگر بخورد دستها را بشويد و بسم الله بگويد.

و همچنين ساير آدابى كه از براى اكل رسيده - چنانچه بعضى از آن گذشت - .و اگربنشيند، مراقب آن باشد كه رو به قبله باشد.و اگر بلايى و مصيبتى حادث شودمتوجه باشد كه صبر كند و جزع و فزع ننمايد.و اگر نعمتى به او رسد امر كند او را كه‏شكر آن نعمت را به جا آورد.و او را از غضب و كج‏خلقى و سخنان ناشايست محافظت‏نمايد.و بسيار متوجه نفس باشد كه دل را در ميدان هوا و هوس نتازد و آن را به فكرهاى‏بيهوده و آرزوهاى بى‏حاصل مشغول نسازد.و وساوس شيطانيه و افكار باطله را در آن‏راه ندهد.بلكه فكر آن در چيزى باشد كه به كار دنيا يا آخرت آن آيد.و در امرى باشدكه ثمره بر آن مترتب شود.و اگر تواند به نوعى متوجه و مراقب آن باشد كه بجز ياد خداو فكر در عجايب و صنايع او را در آنجا داخل نشود.و به غير از ذكر او در آن خانه راه نيابد.چنانكه گفته‏اند.

پاسبان حرم دل شده‏ام شب همه شب تا در اين پرده جز انديشه او نگذارم

و به هر شغلى كه مى‏پردازد دل را در آن مشغول فكر در حكمتهاى خدا و صنع وعجايب صنعت او در ادوات و آلات آن كند.مثلا در حالت اكل، به نظر بصيرت وعبرت بنگرد كه چگونه خدا قوام بدن حيوانات را در آن قرار داده و اسباب آن را مهيانموده و انواع ماكولات را آفريده.در حيوانات قواى چند خلق كرده كه به آنها امرخوردن منتظم مى‏گردد.و غير اينها از عجايب حكمت و غرائب صنعت.

و از جمله امورى كه در مراقبه لازم است آن است كه: در هر حالى از احوال، ازحركت و سكون ملتفت‏به جانب خدا باشد و او را مراقب خود داند.و بداند كه: خداى - تعالى - بر ضمير همه كس آگاه، و به جميع اعمال و افعالشان بيناست.و اسرار دل درنزد او مكشوف و ظاهر است‏بيشتر از آنچه ظاهر بدن بر مردمان بيدار واضح است.

و خداى - تعالى - مى‏فرمايد:

«الم يعلم بان الله يرى‏».

يعنى: «آيا انسان عالم نيست‏به‏اينكه خدا همه چيز را مى‏بيند» . ⁽¹⁵⁾

و در حديث قدسى رسيده است كه: «اين است و جز اين نيست كه در بهشت عدن‏ساكن مى‏شوند كسانى كه چون قصد معصيتى كردند عظمت مرا ياد آورند و متوجه من‏باشند.و به اين جهت آن را ترك كنند.و كسانى كه قدهاى ايشان از خوف من خم شد» . ⁽¹⁶⁾

منقول است كه: «چون زليخا يوسف را به خلوت طلبيد بتى در آنجا بود برخاست وپرده بر آن افكند.يوسف گفت: زليخا تو را چه رسيده است آيا تو از حضور جمادى حيا مى‏كنى و من از حضور پادشاه جبار حيا نكنم‏» . ⁽¹⁷⁾

و از براى مراقبه حق - سبحانه و تعالى - مراتب بسيار است.اول درجه آن اين است‏كه: در همه حال او را مطلع بداند.و از ترس او از معاصى او احتراز نمايد.و مى‏رسد به‏جايى كه نور عظمت و جلال الهى چنان بر دل بنده تابيده شود كه در همه اوقات او رااز ياد دنيا و ما فيها، بلكه از وجود خود غافل ساخته باشد و پيوسته مستغرق ملاحظه‏جمال و جلال و عظمت‏بوده باشد.

سوم محاسبه است: بعد از عمل، همچنان كه بنده بايد در اول هر روز وقتى را معين‏سازد از براى شرط عهد با نفس، همچنين بايد در آخر هر روز وقتى را معين كند ازبراى محاسبه، تا در آن وقت از نفس حساب وصيتهايى را كه در اول روز كرده بود و عهدهايى را كه گرفته بود بكشد.و حساب جميع حركات و سكنات را از آن بجويد.

همچنان كه تاجر در آخر هر سالى با شركاى خود حساب مى‏كند.و اين امرى است كه برهر كه معتقد روز حساب، و سالك راه آخرت باشد لازم است.

و در اخبار وارد شده است كه: «از براى عاقل بايد در شبانه روزى چهار وقت‏باشد. يك وقت كه با پروردگار خود خلوت كند و راز گويد.و يك وقت كه در آن حساب‏نفس خود را كند.و يك وقت كه تفكر در عجائب صنع پروردگار نمايد.و يك وقت كه‏مشغول ربيت‏بدن و اكل و شرب باشد» . ⁽¹⁸⁾

و از اين جهت‏بزرگان دين، و سلف صالحين، در محاسبه نفس خود نهايت‏سعى واهتمام را داشته‏اند، به نحوى كه اين را از جمله امور واجبه خود مى‏شمرده‏اند.و درمحاسبه با نفس خود از پادشاه خشمناك شديدتر، و از شريك لئيم بخيل‏تر و دقيق‏تربوده‏اند.و چنين مى‏دانستند كه: كسى كه محاسبه نفس خود را دقيق‏تر از محاسبه شريك، و عامل خود نكند از اهل تقوى و ورع نيست‏بلكه يا اعتقاد به روز حساب ندارد ويا احمق است، زيرا كه عاقلى كه: اعتقاد به شدايد عذاب آن روز و رسوايى و فضيحت‏و حيا و خجلت آن داشته باشد و بداند كه محاسبه نفس در دنيا آن را ساقط مى‏كند ياسبكتر مى‏سازد و چگونه آن را ترك مى‏نمايد!

كيفيت محاسبه نفس

مخفى نماند كه: كيفيت محاسبه نفس، آن است كه: در وقتى كه آخر روز معين كرده‏بنشيند و نفس خود را مصور سازد و ابتدا محاسبه واجبات را از آن بجويد.پس اگرهمه آنها را درست‏به جا آورده باشد او را دعا كند و شكر خدا به جا آورد و او راترغيب بر مثل آن نمايد.و اگر چيزى از آنها را ترك نموده باشد از او قضاى آن رامطالبه كند و به وعده او فريب نخورد كه بسيار بد حساب است.و بايد دفعة او را بر قضابدارد.و اگر نقصانى در آداب و شرايط آنها باشد تدارك آن را به نافله و امثال آن‏بكند.و بعد از آن، حساب معاصى آن را برسد كه اگر معصيتى مرتكب نشده باشد شكرخدا را كند و اگر مرتكب شده باشد در مقام نكوهش و عتاب نفس برآيد.و آن را به‏عذاب افكند و زجر كند و تلافى آن را از آن مطالبه كند.و همچنان كه در حساب دنيادقت مى‏كند و از حبه و دينار و «قيراط‏» ⁽¹⁹⁾ و نفير و قطمير، تفتيش مى‏نمايد و باريك مى‏شود كه مغبون نگردد.همچنين بايد دقت و تفتيش كند از افعال نفس، و بر آن تنگ‏بگيرد و از حيله و مكر آن احتياط كند، زيرا كه: آن مكاره‏اى است كه خدعه مى‏كند ومشتبه مى‏نمايد.