خداى - تعالى - مى‏فرمايد:

«ان الله يحب التوابين‏».

يعنى: «به درستى كه خداتوبه كنندگان را دوست مى‏دارد» . ⁽¹⁵⁾

و از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه: «توبه كننده، دوست‏خدااست.و توبه كننده از گناه، مانند كسى است كه هيچ گناهى از براى او نباشد» . ⁽¹⁶⁾

و حضرت امام محمد باقر - عليه السلام - فرمود كه: «خداوند - تبارك و تعالى - خوشحال‏تر مى‏شود به توبه بنده خود از مردى كه در شب تار در بيابانى مركب و توشه‏خود را گم كرده باشد و ناگاه آن را بيابد» . ⁽¹⁷⁾

و از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مروى است كه: «به درستى كه خداى - تعالى - دوست دارد از بندگان پرگناه خود، توبه را» . ⁽¹⁸⁾

و فرمود كه: «چون بنده، توبه نصوح و خالص كند خدا دوست مى‏دارد آن را.پس‏مى‏پوشاند آن گناه را از او.شخصى عرض كرد كه: چگونه مى‏پوشاند؟ فرمود: آن گناه‏را از ياد دو ملكى كه مى‏نويسند مى‏برد و وحى مى‏نمايد به اعضا و جوارح او و به زمينى‏كه آن گناه را در آن كرده كه بپوشانيد بر او گناهان او را.و هيچ چيز يافت نمى‏شود كه‏گواهى دهد بر او به هيچ گناهى‏» . ⁽¹⁹⁾

و فرمود كه: «خداى - تعالى - سه چيز از براى توبه كنندگان قرار داده، است كه اگريكى از آنها را به جميع اهل آسمان و زمين عطا مى‏فرمود به سبب آن نجات مى‏يافتند:

اول آنكه: فرمود: خدا توبه كنندگان را دوست دارد.

دوم آنكه: خبر داده است كه: فرشتگان حاملين عرش، و فرشتگانى كه در حول‏عرش‏اند طلب آمرزش مى‏كنند از براى كسانى كه توبه كرده‏اند.

سوم آنكه: آمرزش و رحمت‏خود را از براى كسى كه توبه كند قرار داده است‏» . ⁽²⁰⁾

و حضرت امام موسى كاظم - عليه السلام - فرمود كه: «دوست‏ترين بندگان به سوى‏خدا، توبه كنندگان‏اند» . ⁽²¹⁾

و مخفى نماند كه: توبه كردن از همه گناهان واجب است‏به اجماع جميع امت، وصريح آيات قرآنيه.چنان كه خداى - تعالى - فرمايد:

«و توبوا الى الله جميعا ايه المؤمنون لعلكم تفلحون‏».

يعنى: «اى مؤمنان! همه توبه كنيد و بازگشت نماييد به سوى‏خدا، شايد كه رستگار شويد» . ⁽²²⁾

و مى‏فرمايد:

«يا ايها الذين آمنوا توبوا الى الله توبة نصوحا عسى ربكم ان يكفر عنكم سيئاتكم‏».

يعنى: «اى گروهى كه ايمان آورده‏ايد توبه كنيد به سوى خدا توبه كردنى كه‏نصوح باشد، شايد كه پروردگار شما بپوشاند بديهاى شما را» . ⁽²³⁾

و مراد از «توبه نصوح‏» ، توبه خالص است، كه از جميع شوائب و اغراض، از حب‏جاه و مال و خوف از مردمان، يا عدم قدرت بر گناه، خالى بوده باشد.

و اخبار بى‏حد و حصر نيز در وجوب توبه از هر گناهى وارد شده. ⁽²⁴⁾ و عقل سليم، وطبع مستقيم نيز دلالت‏بر وجوب آن مى‏كند، زيرا شكى نيست كه: هر چيزى كه رسيدن‏به سعادت ابديه و نجات از شقاوت سرمديه موقوف بر آن است، كه تحصيل آن واجب‏و لازم است.و شبهه‏اى نيست كه: سعادتى نيست‏بجز لقاى پروردگار، و انس به او.پس‏هر كه محروم از قرب وصال، و ممنوع از مشاهده جلال و جمال ايزد متعال باشد، ازجمله اشقيا، و به آتش دورى و آتش جهنم معذب است.و هيچ چيز باعث دورى وسبب مهجورى نمى‏گردد مگر معاصى و گناهان.و چاره آنها نيست مگر توبه و انابه.

پس به حكم عقل، توبه، واجب عينى است‏بر هر كسى كه مرتكب معصيتى شده باشد.

و چگونه توبه، واجب نباشد و حال آنكه اعتقاد به وجوب اجتناب از معاصى و مضرات‏آنها از جمله ايمان است.

همچنان كه حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود: «زناكار در حال زنا، زنانمى‏كند و حال آنكه او مؤمن است‏» . ⁽²⁵⁾

و غرض آن حضرت نفى اصل ايمان نيست‏بلكه بعضى از فروع آن است، زيرا از براى ايمان يك در نيست‏بلكه همچنان كه وارد شده است: «از هفتاد در زيادتر است كه‏بالاترين آنها شهادتين است و ادناى آن زايل كردن خار و خس از راه‏» . ⁽²⁶⁾

پس ايمان تام و كامل در وقتى حاصل است كه آدمى اصل ايمان را كه شهادتين است، و فرع آن را كه اعمال جوارح و صفات نفس است درست نموده باشد.وشهادتين، حكم روح ايمان را دارند و ساير اعمال، حكم اعضا و جوارح آن را.

پس كسى كه شهادت به وحدانيت‏خدا و نبوت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - او بدهدو ليكن اعمال او موافق اعمال مؤمنين نباشد ايمان او مانند انسانى است كه: دست و پاى‏او بريده باشد.و چشمهاى او كور شده باشد.و همه اجزاى ظاهره و باطنه او خلل‏پذيرفته باشد.و شكى نيست كه: حال چنين كسى به مرگ نزديك، و به اندك صدمه‏اى‏روح از او مفارقت مى‏نمايد.پس همچنين كسى كه اصل ايمان را داشته باشد و ليكن دراعمال خود تقصير و كوتاهى كند ايمان او به زوال نزديك، و به يك حمله شيطان درحين مرگ از دست مى‏رود.پس گناهكار و بى‏گناه اگر چه هر دو شريك‏اند در اسم‏ايمان، و ليكن شراكت ايشان چون شركت درخت كدو و چنار است، كه هر دو رادرخت گويند و ليكن فرق آنها وقتى معلوم مى‏شود كه بادهاى قوى به وزيدن آيد، زيرادر اين وقت، درخت كدو را از ريشه بر مى‏آورد و شاخ و برگ آن را متفرق مى‏سازدولى درخت چنار، محكم در جاى خود ايستاده و متاثر نمى‏گردد.

پس در وقت‏حمله شياطين، به خصوص در وقت مرگ، فرق ميان دو ايمان معلوم‏خواهد شد.و از اينجا معلوم مى‏شود كه تكيه و اعتماد معصيت كار بر ايمان خود و اميدخلاصى از آتش جهنم در آخر كار به واسطه ايمان نيز از فريب شيطان است، چرا كه‏ايمانى كه نمى‏داند تا وقت رفتن باقى خواهد بود يا نه شايسته اعتماد بر آن نيست.وگناهكارى كه از مخلد بودن در جهنم با وجود معصيت نمى‏ترسد، به اعتماد بر ايمان‏خود به يگانگى پروردگار و نبوت رسول مختار - صلى الله عليه و آله - ، مثل شخص‏تندرستى است كه غذاهاى ضرر دار و طعامهاى زهر آلوده بخورد و از مرگ نترسد به‏جهت اعتماد بر صحت و تندرستى خود.

و شكى نيست كه: مردن صحيح اگر چه بعيد و ليكن اين غذاها آخر منجر به مرض، ومرض سبب مردن مى‏شود.پس همچنين ايمان اگر باقى بماند اگر چه آدمى را از مخلدبودن در جهنم نگاهدارد و ليكن معاصى، منجر به سلب ايمان و سوء خاتمه مى‏شود. وآن نيز سبب خلود در آتش مى‏گردد.و نسبت معاصى و گناهان به ايمان، مثل نسبت‏غذاهاى مضره يا طعامهاى زهر آلوده است‏به بدن انسان.

و همچنان كه به تدريج، ضرر آن غذاها در اندرون جمع مى‏شود تا اخلاط را فاسدسازد و مزاج را متغير گرداند، و حال اينكه آن مسكين، از اين غافل است تا به ناگاه فسادمزاج ظاهر شود و مرض بر بدن عارض گردد و بميرد.و همچنين آثار معاصى،اندك اندك در نفس بر روى هم مى‏نشيند تا مزاج نفس را فاسد گرداند و اصل ايمان رازايل سازد.و روح را به هلاكت اندازد.

پس هرگاه به جهت محافظت‏بدن كثيف، در چند روزه دنيا اجتناب از خوراك‏مضر، واجب و لازم باشد، پس به سبب حفظ روح شريف، و نجات از هلاكت ابديه به‏طريق اولى اجتناب از معاصى و گناهان واجب خواهد بود.و همچنان كه كسى غذاى‏زهر آلود بخورد و پشيمان شود تا ممكن است آن را به قى دفع مى‏كند.همچنين گناهان‏كه به مثابه زهرند از براى ايمان، دفع آنها به توبه و تلافى بايد نمود.پس زنهار، زنهار،اى برادر:

چو پنجاه سالت‏برون شد ز دست غنيمت‏شمر پنج روزى كه هست

مخسب اى گنه كرده خفته، خيز به قدر گنه آب چشمى بريزدست

در دامن توبه و انابه زن پيش از آنكه زهر گناه روح ايمان را تباه سازد.و بعداز آنكه از تو پرهيزكارى نيايد و امر از دست طبيبان دلها به در رود كه نه نصيحت در تواثر كند و نه پند ترا سودى بخشد.هر چه از مواعظ و نصايح شنوى فسون و افسانه‏پندارى.و كلمه عذاب در حق تو ثابت‏شود.و پرده غفلت، چشم و گوش دل تو رافرو گيرد و داخل اين آيه گردى كه:

«و جعلنا من بين ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا يبصرون‏».

يعنى: «قرارداديم در پيش روى ايشان سدى و پرده‏اى و همچنين از پس و پشت ايشان، پس‏پوشانيديم ايشان را و كور ساختيم پس ديگر چيزى نمى‏بينند» . ⁽²⁷⁾

و از اهل اين آيه شوى كه:

«ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم غشاوة‏».

يعنى: «خدا پرده بر دل و گوش و چشم ايشان نهاده‏» . ⁽²⁸⁾

و غير اينها از آيات.

و لقمان به پسر خود گفت: «اى فرزند! توبه را تاخير مكن كه مرگ ناگاه مى‏رسد.وهر كه تاخير اندازد توبه را يكى از دو خطر عظيم به او مى‏رسد: اگر زنده ماند دل او رازنگ معصيت مى‏گيرد و سياه و تيره مى‏شود و ديگر از آن محو نمى‏گردد.و اگر مرگ اورا فراگرفت ديگر مهلت تلافى نمى‏يابد» . ⁽²⁹⁾

پس اى كه عمر خود را به عصيان پروردگار صرف نموده‏اى! از خواب غفلت‏برخيزو فكرى كن از براى روز رستخيز.

تاكنون كردى گنه ديگر مكن تيره كردى آب، افزون‏تر مكن

و بدان كه: وجوب توبه، تخصيص به شخصى دون شخصى، و وقتى دون وقتى‏ندارد.بلكه بر همه كس در همه وقت لازم است، زيرا هر بنده، خالى از معصيت و گناه‏نيست.و اگر در بعضى اوقات از معصيت جوارح و اعضا خالى باشد ظاهر اين است كه‏خالى از فت‏بدى از صفات نفسانيه، يا رغبت‏به گناهى در دل فارغ نباشد.و اگر فرض‏شود كه: از آن نيز خالى باشد، از وساوس شيطانيه و افكار متفرقه كه دل را از ياد خداغافل كند خالى نيست.و اگر از آن نيز خلاص باشد از غفلت و قصورى در معرفت‏حق - سبحانه و تعالى - و صفات و آثار او خالى نيست.و همه اينها نقصى است كه بازگشت‏از آنها كه توبه است در هر حال لازم است.پس بر هر بنده سالكى در هر نفسى توبه‏واجب است.

و از اين [جهت] است كه بعضى از اهل معرفت گفته‏اند كه: «هرگاه عاقل گريه نكنددر بقيه عمر خود مگر بر آنچه از عمر او در غير ياد خداوند - سبحانه - و در سواى‏طاعت او گذشته است، تا وقت مردن او را كم است چه جاى آنكه بقيه عمر خود را نيزچون گذشته و در جهل و غفلت‏به انجام رساند» . ⁽³⁰⁾

و كسى كه قدر عمر خود و فايده آن را دانست و فهميد كه چه چيز از آن تحصيل‏مى‏تواند نمود مى‏داند كه هر قدر از آنكه در معصيت ضايع شد چه حسرت و ندامتى دارد.

بلى، اگر عاقلى جوهرى گرانبها داشته باشد و به هرزه از دست او در رود بر آن‏مى‏گريد.و اگر تلف شدن آن باعث تلف خود آن كس شود گريه او بيشتر و اندوه اوافزون‏تر مى‏باشد.پس هر نفسى از عمر، جوهرى است گرانمايه كه عوض از براى آن‏نيست.و چه جوهرى گرانمايه‏تر از چيزى كه آدمى را به سلطنت ابد و پادشاهى سرمد مى‏رساند.

مروى است كه: «چون بنده را هنگام وفات در رسد و ملك الموت بر او وارد شود و او را اعلام نمايد كه: از عمر تو ساعتى بيش نمانده، در آن وقت از براى آن بنده اين قدرحزن و حسرت و تاسف حاصل مى‏شود كه اگر تمام مملكت روى زمين را از مشرق تامغرب مالك باشد مى‏دهد به عوض اينكه يك ساعت ديگر بر آن ساعت اضافه شود كه‏بلكه در آن ساعت تلافى مافات كند و راهى به آن نمى‏يابد» . ⁽³¹⁾

و در روايات رسيده كه: «چون بنده را زمان رحلت رسد و پرده از پيش ديده اوبرداشته شود و يقين به مرگ خود نمايد در نزد ملك الموت تضرع و زارى كند كه مرايك روز ديگر مهلت ده به روز خود بگريم.و دست عذر خواهى به درگاه الهى بردارم،بلكه چاره‏اى در كار تباه خود كنم.ملك الموت گويد: هيهات، هيهات، روزهاى توسرآمد و ديگر روزى از براى تو نمانده است.گويد: يك ساعت مهلتم بده.گويد:

«فنيت الساعات‏».

يعنى: ساعتهاى تو به انجام رسيده و ديگر ساعتى ندارى.و در آن‏هنگام، درهاى قبول توبه بر او بسته مى‏گردد.و روح او به تلاطم مى‏آيد.و نفس او به‏شماره مى‏افتد.و غصه گلوى او را مى‏گيرد.و حسرت بر عمر ضايع شده خودمى‏خورد» . ⁽³²⁾

و آنچه مذكور شد از وجوب توبه از گناهان مذكور، توبه از بعضى از آنها واجب‏شرعى است، كه اگر كسى مرتكب آن شده باشد و بى‏توبه از دنيا برود مستحق عذاب‏الهى خواهد بود.و آن گناهانى است كه: در شريعت مقدسه بر همه كس حرام شده و نهى‏از آنها وارد شده.و همه خلق در وجوب توبه از آنها يكسان‏اند.و اما بعضى ديگر از آن‏گناهان چون وساوس نفسانيه و رغبت قلبى به معاصى، و قصور در معرفت و عظمت وجلال حضرت بارى و امثال اينها، پس توبه از آنها واجب شرعى نيست كه ترك آنهاموجب عذاب اخروى گردد.بلكه وجوب آن به معنى ديگر است كه عبارت از وجوب‏شرطى باشد، يعنى: كسى كه خواهد پا بر بساط قرب حضرت معبود نهد و به مقام‏محمود برسد بايد از آنها نيز توبه نمايد.

پس كسى كه به نجات از عذاب قناعت كند و طالب زيادتر از آن نباشد توبه از اين‏قسم گناه بر او واجب نيست.و وجوب آن از براى كسى است كه وصول به مراتب ودرجات ارجمند را طلبد.و آنچه وارد شده است از استغفار طوايف انبيا و اوصيا و توبه‏ايشان، از بعضى از اين اقسام بوده، زيرا به واسطه نزول ايشان در اين سراى جسمانى، وابتلاى ايشان به بدن «عنصرى‏» ، ⁽³³⁾ لابد بود از براى ايشان از تربيت‏بدن و اكل و شرب ووقاع و خواب و التفات به اصحاب.و به آن سبب گاهى از مقام شهود و استغراق بازمى‏ماندند و اين، نسبت‏به مراتب ايشان، نوع گناهى بود.

همچنان كه رسيده است:

«حسنات الابرار، سيئات المقربين‏».

يعنى: «آنچه از براى‏طايفه ابرار و نيكان طاعت است، از براى مقربين، معصيت است‏» .

آرى: امثال ايشان هميشه در مقام قرب و عين شهودند و نمى‏بينى كه كسى كه پا بر بساط سلطان نهد و در حضور او باشد آنچه از براى محرومين از حضور پسنديده است‏از خوردن و خوابيدن، و به اين سو و آن سو ملتفت‏شدن، از براى ايشان عين عصيان‏است.و گناهان خيل انبيا و اوصيا از اين قبيل بوده نه مانند گناهان ما.

توبه از همه گناهان

و مخفى نماند كه: بعضى از علما گفته‏اند كه: توبه نيست، مگر از همه گناهان.پس‏نمى‏شود كه از بعضى گناهان توبه كند و از بعضى نكند.و حق - چنانچه والد ماجد حقير در جامع السعادات تصريح فرموده ⁽³⁴⁾ - آن است كه: صحيح است توبه كردن از بعضى‏گناهان دون بعضى به شرطى كه از يك نوع نباشند.مثل اينكه از گناهان كبيره توبه كند نه‏از صغيره.يا از حق الناس توبه كند نه از حق الله. يا از قتل مسلمين توبه كند و بس.يا اززناى تنها توبه كند.يا از شرب خمر تنها، يا غيبت تنها.و همچنين در اين وقت، گناه‏آنچه از آن توبه كرده از او ساقط مى‏شود.و توبه اكثر توبه كنندگان از اين قبيل است.