نوع اول: جماعتى هستند كه: سبب غرور و فريب ايشان، گمان نقد بودن دنيا و نسيه‏بودن آخرت شده، و از اين غافل گشته‏اند كه اگر چه دنيا نقد و آخرت نسيه است، اما نه‏چنين است كه هر نقدى بهتر از نسيه بوده باشد.و اگر چنين بودى چرا هرگاه طبيبى‏مريض را منع كند از بعضى طعامهاى لذيذ، كه نهايت رغبت‏به آنها دارد، و به جهت‏اينكه مبادا بعد از اين، مرضى از براى او هم رسد، ترك طعامهاى نقد را مى‏كند، به اميدصحت نسيه، و هرگاه شخص امينى ده دينار از او بگيرد، كه بعد از يكسال يا دو سال،بيست دينار به او بدهد، دست از ده دينار نقد بر مى‏دارد به طمع بيست دينار نسيه.

و چرا اين قدر خود را به زحمت‏سفرها و خطر درياها مى‏اندازد، از جهت راحت‏بعد از اين.

بلكه اكثر اعمال بندگان از زراعت و تجارت و معاملات، از اين قبيل است، زيرا مال‏نقد خود را صرف مى‏كند به اميد نسيه بيشتر. پس هرگاه يك نقد را توان داد به جهت‏دوئى نسيه، چگونه دنياى پست را كه قدر محسوس در جنب آخرت ندارد، به عوض‏آن نتوان داد.علاوه بر اين، جميع لذات دنيويه را به انواع آفات و كدورات مشوب، وعيش و عشرت آن، به چندين غم و غصه مخلوط است.

محيطش پر كدورت مركزش دور هوايش پر عفونت چشمه‏اش شور

به خلاف لذات اخرويه كه از همه آفات دور، و به هيچ وجه به كدورتى ممزوج‏نيست.سلطنتى است‏بى‏زوال، و راحتى است‏بى‏رنج و ملال.

نوع دوم: كسانى هستند كه: سبب غرور و غفلت ايشان، گمان اين است كه لذات دنياامرى است‏يقينى و لذات اخرويه چيزى است احتمالى، و يقينى از احتمالى بهتر است.وعاقل [از امر] يقينى دست‏بر نمى‏دارد به اميد امر احتمالى.و منشا اين نيست، مگر كفرظاهرى يا باطنى، كه اظهار آن را نمى‏كند.و چنين كسى از زمره كفار محسوب، و دفع‏اين غرور، به تحصيل يقين به امور معاد است‏به ادله واضحه قطعيه.با وجود اينكه‏همچنين نيست كه هر يقينى را بر هر احتمالى توان ترجيح داد.و از اين جهت است كه اگردر سفره، عسلى باشد، كه احتمال زهر در آن باشد، البته عاقل از آن اجتناب مى‏كند.ولذت يقينى عسل را به ضرر احتمالى زهر ترك مى‏كند.به خصوص، احتمالى كه جمعى‏كثير از اهل علم و عقل بر آن گواهى دهند.و اكثر منافع دنيويه از زراعات و معاملات، كه عقلا مال نقد را صرف آن مى‏كنند، به طمع نفع احتمالى است.

و همچنين، مى‏بينيم كه: آدمى مال كثير خرج مى‏كند، كه زنى بخواهد به جهت‏حصول اولاد، و حال اينكه گاه است آن زن عقيم باشد، يا در خود او ناخوشى باشد كه‏عديم الولد باشد.بلكه هر زحمتى كه كشيده مى‏شود و هر خرجى كه مى‏شود كه نفع آن‏يكسال ديگر مثلا عايد شود محض احتمال است، چون بودن اين شخص و حيات او تايكسال ديگر نيست مگر به محض احتمال.پس اين مغرور احمق چگونه مال نقد يقينى‏خود را تلف مى‏كند و از راحت قطعى خود دست‏برمى‏دارد به اميد نفع و راحت جزئى‏احتمالى كه احدى يقين ندارد كه متحقق خواهد شد.و لذت كدورت آلوده چند روزه‏دنيا را مضايقه دارد كه دست‏بردارد به اميد لذت جاويد آخرت كه به اعتقاد او اگر چه‏احتمالى باشد و ليكن اعاظم عقلا از انبيا و اوليا و اساطين حكما و عرفا بر وجود آن‏گواهى داده‏اند.و به اين دو نوع از مغرورين اشاره است آنچه را كه خداوند عالم فرموده‏است كه:

«و غرتهم الحيوة الدنيا».

يعنى: «زندگانى دنيا و حيات اين عاريت‏سرا، ايشان را فريفته‏كرده است‏» . ⁽⁴⁾

نوع سوم: طايفه‏اى هستند كه: شيطان ايشان را به خدا مغرور نموده.

چنان كه خداى - تعالى - فرموده است: «و غركم بالله الغرور». ⁽⁵⁾

ايشان جماعتى هستند كه دنيا فى الجمله به ايشان روى آورده است و بعضى ازنعمتهاى آن از براى ايشان ميسر شده پس نعمتهاى خدا را در دنيا از براى خود ملاحظه‏نمايند و بسيارى از مؤمنين را مشاهده نمايند كه محتاج و فقير و شكسته و عليل‏اندآنگاه شيطان در مقام فريب ايشان بر مى‏آيد كه: معلوم است كه خدا را نظر لطف ومرحمتى با ما هست كه با فقرا نيست.و محبتى كه با ما دارد با ايشان ندارد.و اگر نه‏چنين بودى چنانكه با ما احسان فرموده است‏با ايشان نيز كردى.و چون لطف و محبت‏او با ما بيشتر است ظاهر است كه در آخرت نيز احسان او با ما بيشتر خواهد بود.و مرتبه‏ما بالاتر خواهد بود.

و اين خيالى است فاسد و توهمى است‏باطل.بلكه در نظر ارباب بصيرت اين عين‏ذلت و پستى و خوارى و نگونسارى است، زيرا نعمتهاى دنيا و لذتهاى آن همه موجب‏هلاكت، و باعث دورى از درگاه رب العزة‏اند.نفس انسانى از آنها هلاك مى‏گردد.و ازاين هت‏خدا، دوستان خود را در دنيا از آن پرهيز مى‏فرمايد و محافظت مى‏كند.

همچنان كه پدر مهربان، فرزند عزيز خود را از حلويات و طعامهاى لذيذ پرهيز مى‏دهد.

و معامله خدا با مؤمنين و اهل كفر و فسق در دنيا مثل كسى است كه: دو بنده داشته‏باشد كه يكى را نهايت محبت و دوستى داشته باشد و ديگرى در نظر او خوار و پست‏باشد پس اولى را از لهو و لعب منع مى‏كند.و او را در مكتب محبوس مى‏سازد تا علم وادب بياموزد.و او را در هنگام مرض، دواهاى ناگوار مى‏خوراند.و طعامهاى لذيذ را ازاو باز مى‏گيرد.ولى دومى را به حال خود وا مى‏گذارد تا هر چه دلخواه او است چنان‏كند.و شب و روز خود را به بازى صرف كند.پس اگر اين بنده چنين داند كه مولاى او،او را دوست‏تر دارد بسى نادان و احمق خواهد بود.

و از اين سبب بود كه اكابر دين، هر وقت كه دنيا به ايشان رو مى‏كرد محزون‏مى‏گشتند و مى‏گفتند: نمى‏دانيم چه گناهى از ما سر زده.و چون فقر، به ايشان‏رو مى‏آورد مى‏گفتند: مرحبا به شعار نيكان و پسنديدگان.و اما اهل غفلت و غرور، ازاين غافل‏اند و چنان پندارند كه: اقبال دنيا كرامتى است از خدا، و ادبار آن ذلت و پستى‏است.و از حقيقت امر غافل گشته‏اند و ديده بصيرت ايشان پوشيده شده تا زحمت رارحمت، و ذلت را عزت دانسته‏اند.

خاردان آن را كه خرما ديده‏اى اى كه بس «نان كور» ⁽⁶⁾ و بس ناديده‏اى

تخته بند است آنكه تختش خوانده‏اى صدر پندارى و بر درمانده‏اى

و خدا از احوال ايشان خبر داده و مى‏فرمايد:

«فاما الانسان اذا ما ابتليه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن و اما اذا ما ابتليه فقدر عليه رزقه فيقول ربى اهانن‏».

خلاصه معنى‏آنكه: «اما انسان چون پروردگار او امتحان كند او را، و نعمتى به او دهد، از راه جهل ونادانى مى‏گويد: خدا به من اكرام كرده است.و چون امتحان او كند، و روزى او راتنگ گيرد، گويد خدا مرا خوار خواسته است‏» . ⁽⁷⁾

كسى به اين غرور مبتلا باشد، بايد اندكى تامل كند، و ديده بصيرت بگشايد، و به‏احوال زمره بار يافتگان بارگاه كبريا از طايفه انبيا و اوليا نظر كند و ببيند كه:

هر كه در اين بزم مقرب‏تر است جام بلا بيشترش مى‏دهند

و چگونه در دنيا به بلاها و محنتها گرفتار گشته‏اند، و ايام خود را به رنج و عناگذرانيده‏اند.

تلخ گرداند زغمها خوى تو تا بگردد چشم بد از روى تو

خلق را با تو بسى بدخو كند تا تو را ناچار رو آن سوكند

و گذران راندگان درگاه عزت را، چون قارون و فرعون و شداد و غير ايشان از كفارو پادشاهان جبار را ملاحظه نمايد.و آيات كتاب كريم را بخواند و در آنها تامل كند وببيند كه مى‏فرمايد:

«ايحسبون انما نمدهم به من مال و بنين نسارع لهم فى الخيرات بل لا يشعرون‏».

يعنى:

«آيا گمان مى‏كنند كه آنچه را امداد كرده‏ايم، ايشان را به آن از اموال و اولاد، خيراتى‏است كه از براى ايشان پيش فرستاده‏ايم، نه چنين است! بلكه ايشان نمى‏فهمند» . ⁽⁸⁾

و مى‏فرمايد:

«فتحنا عليهم ابواب كل شى‏ء حتى اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم بغتة‏».

يعنى: «پس گشوديم بر ايشان درهاى هر نعمتى را، تا چونكه شاد و فرحناك شدند به‏آنچه به ايشان عطا شده است ناگاه بى‏خبر ايشان را گرفتيم‏» . ⁽⁹⁾

و مى‏فرمايد:

«انما نملى لهم ليزدادوا اثما».

يعنى: «اين است و جز اين نيست كه برايشان مى‏نماييم از نعمتهاى دنيا تا غافل گردند، و گناه را زياد كنند» . ⁽¹⁰⁾

نوع چهارم: كسانى هستند كه شيطان فريب ايشان را داده، اينكه خداى - تعالى - ارحم الراحمين است و گناهان عاصيان در جنب درياهاى رحمت او قدرى ندارد ونااميدى از كرم او مذموم، و رجاى به رحمت او محمود است، ابليس، ايشان را به اين‏خدعه فريفته، مرتكب انواع معاصى و ظلم مى‏گرداند.و غافل مى‏شوند از اينكه مقتضاى كرم و حكمت چيست! و معنى رجاى محمود كدام است! و نمى‏دانند كه‏آنچه ايشان دارند رجا نيست! بلكه حمق است.

همچنان كه سيد رسل - صلى الله عليه و آله - فرموده كه: «احمق كسى است كه نفس اوپيروى هوا و هوس نمايد، و تابعت‏خواهشهاى خود كند، و با وجود اين، آرزو ازخدا داشته باشد» . ⁽¹¹⁾

رجا از عمل منفك نمى‏گردد، زيرا كسى كه به چيزى اميد داشته باشد، در طلب آن‏بر مى‏آيد.

و همچنان كه كسى در دنيا زن نگيرد و اميد اولاد داشته باشد احمق است، همچنين،كسى كه اميد رحمت از خدا داشته باشد، و عمل نكند احمق خواهد بود.

و اما اعتماد به كرم خداى - تعالى - ، با وجود ارتكاب انواع معاصى و ملاهى، پس،بايد تامل نمود، كه خدا اگر چه كريم است، اما صادق القول نيز هست.و دروغ و فريب‏را در ساحت كبريايى او راه نيست.و در جميع كتب خود، گناهكاران را به عذاب اليم‏وعده داده و فرموده است:

«و من يعمل مثقال ذرة شرا يره‏».

يعنى: «هر كه به قدر ذره‏اى‏بدى كند، جزاى آن را خواهد ديد» . ⁽¹²⁾

و ديگر فرموده است:

«و ان ليس للانسان الا ما سعى‏».

يعنى: «هيچ چيز از براى انسان‏نيست، مگر آنچه را در حق آن كرده است‏» . ⁽¹³⁾

و مى‏فرمايد:

«كل نفس بما كسبت رهينة‏».

يعنى: «هر نفسى در گرو عملى است كه‏اندوخته است‏» . ⁽¹⁴⁾

پس، اى جاهل مغرور! اگر خدا را در اين گفتارها - العياذ بالله - كاذب مى‏دانى، پس‏در آنچه از كرم خود بيان نمود چرا اعتماد مى‏كنى؟ ! و اگر او را صادق مى‏دانى، چگونه‏با وجود اصرار بر معاصى، اميد آمرزش دارى؟ ! اى بيچاره ملاحظه كن به واسطه‏معاصى، قومى بى‏شمار را خدا در دنيا به انواع عذابها معذب ساخته، و خلقى را به طوفان‏غرق كرد.و جماعتى را به صاعقه، هلاك ساخت.آتش بر طايفه‏اى بارانيد، و شهرگروهى را سرنگون ساخت.شمشير به دست‏حبيب خود داد، كه رحمة للعالمين بود، تاخلقى بى‏شمار را از دم تيغ آبدار گذرانيد.و زن و اطفال ايشان را به اسيرى داد.آيا نسبت‏به آنها كريم نبود؟ ! و همچنين بعضى معاصى را كشتن مقرر فرموده.پس معلوم مى‏شود كه عذاب به واسطه معصيت، با كرم منافاتى ندارد.و كرم جايى دارد.و عدل، مكانى.وقهر، موضعى.

اى جاهل! سرى به جيب تفكر فرو بر و بين آنكه تو را به كرم خود وعده داده، ورحم خود را بيان فرموده تخصيص به آخرت فرموده، يا در دنيا نيز كريم و رحيم است‏و وعده روزى به تو داده و فرموده است:

«و من يتوكل على الله فهو حسبه‏».

يعنى: «هر كه خدا را وكيل خود كند، او را كافى‏است‏» ؟ ! ⁽¹⁵⁾

اگر گويى تخصيص به آخرت دارد، خود دانى كه دروغ مى‏گويى، بلكه كافرى.واگر، شامل دنيا و آخرت است، چگونه به جهت تحصيل دنيا آرام نمى‏گيرى؟ ! و به قدرقوه خود سعى در خصوص آن مى‏كنى؟ ! كو آن كرم و رحمى كه شيطان تو را مغرورساخته؟ ! اى مغرور ستمكار! چگونه كرم اقتضا مى‏كند كه: ظالم قوى پنجه بر بندگان‏ضعيف خدا ظلم كند.و اموال ايشان را به ستم بستاند.و دل ايشان را برنجاند.و به‏فحش و دشنام، ايشان را ايذا كند، يا خون ايشان را بريزد.عرض و ناموس ايشان رابرباد دهد.و دود از نهاد ايشان بر آورد.و ايشان دسترسى به جايى نداشته باشند.و باوجود اين، خداوند عادل، انتقام مظلوم را از ظالم نكشد، و دل مظلوم را شاد نگرداند؟ ! ! ! نوع پنجم: جمعى هستند كه به فريب شيطان، بعضى نامشروعات را عبادت خداپنداشته‏اند، و آنها را به جا مى‏آورند.و به واسطه آنها توقع آمرزش دارند.بلكه خود راآمرزيده مى‏دانند.

و اين نوع را مثال بسيار است، مثل اينكه: بعضى از ظلمه به ظلم و ستم، مال مردم رامى‏گيرند، و آن را به فقرا مى‏دهند.يا مسجد و مدرسه و پل و رباط بنا مى‏كنند.و از اين‏قبيل است كه بعضى از اهل علم در مجامع و محافل، تكليف به شخص صاحب آبرويى‏مى‏كنند، كه مبلغى به فقيرى يا به جهت‏بناى خيرى بدهد، و نمى‏دانند از وجوه واجبه‏چيزى برذمه او هست‏يا نه و آن بيچاره از رد او خجالت مى‏كشد.بلكه بسا باشد كه‏مى‏ترسد.

و مثل اينكه بعضى از تعزيه خوانان كه در تعزيه حضرت امام حسين - عليه السلام - غنا مى‏كنند.و احاديث دروغ جعل مى‏نمايند.و مثل آنچه بعضى از عوام الناس درتعزيه سيد الشهداء - عليه السلام - مرتكب مى‏گردند، كه موضعى را زينت مى‏كنند، ومانند اهل كوفه و شام آنجا را آئين مى‏بندند.بلكه بعضى از اهل ظلم، زينت آنها را ازمال فقرا و رعايا مى‏گيرند.و جمعى در دهه اول محرم، مجلسها و محفلها آراسته مى‏كنند.و مشعلها و فانوسها و صورتها نصب مى‏نمايند.و به اين وسيله اسرافهاى بسيارمى‏كنند.و زنان را با مردان در يك مجمع حاضر مى‏سازند.و پسرى را با مردى بربالاى‏منبر مى‏كنند، تا به نغمات غناى حرام چند كلمه بخواند.و بسا باشد كه مردان را لباس‏زنان مى‏پوشانند، و تشبيهات در مى‏آورند.و طبل و كوس و نقاره مى‏كوبند.و اين‏هنگامه را تعزيه امام حسين مى‏نامند.و از چنين اعمال قبيحه ركيكه توقع اجر و ثواب‏دارند.غافل از اينكه تعزيه، امرى است مستحب، و به اين واسطه نامشروعات متعدده‏تحقق مى‏يابد، و با وجود آنكه اين امر، بازيچه و لهو و لعب است، نه تعزيه و مصيبت.

نوع ششم: قومى هستند كه معاصى بسيار از ايشان سر مى‏زند.و طاعت‏بى‏شمار ازايشان فوت مى‏گردد.و ليكن همه آنها را فراموش مى‏نمايند.و يك طاعتى كه از ايشان به‏عمل آمد، آن را حفظ مى‏كنند، و به واسطه آن، منت‏بر خدا مى‏گذارند.و خود راآمرزيده مطلق مى‏دانند.مثل اينكه در همه عمر، يك دفعه حج مى‏كنند، يا به يكى ازمشاهد مشرفه مى‏روند.يا مسجدى مى‏سازند، يا رباطى بر پا مى‏كنند.و حال آنكه‏هيچ يك از عبادات ديگر ايشان به نحو مقرر در شريعت نيست.يا اجتناب از مال مردم‏نمى‏كنند.يا در اداى زكات و خمس خود تقصير مى‏كنند.يا از ايذا و عيب مسلمين‏احتراز نمى‏نمايند.و همه اينها را فراموش مى‏نمايند.و آن يك عمل، هميشه در مد نظرايشان است.و چنان با خود خيال مى‏كنند كه چگونه خدا مرا عذاب مى‏كند! و حال اينكه‏حج كرده‏ام، يا مسجد بنا كرده‏ام، يا رباط بر پا كرده‏ام، يا روزى چقدر قرآن خوانده‏ام وامثال اينها.و چنين شخصى، بايد در صدد محاسبه اعمال خود باشد.و همه اعمال خودرا با يكديگر موازنه كند.و خير و شر آنها را ملاحظه نمايد، تا ببيند كدام افزونتر، و كدام‏كفه ترازوى اعمالش سنگين‏تر است.

اهل علم

طايفه سوم: از اهل غرور و غفلت، اهل علم‏اند.و مغرورين اين طايفه بسيارند.