قسم اول، كه ريا در ايمان باشد - همچنان كه گذشت - بدترين اقسام ريا، و از افرادكفر است.بلكه بدتر از كفر و شديدتر از آن است.

و اما قسم دوم، كه ريا در عبادات بوده باشد، همه انواع آن حرام، و از گناهان‏عظيمه است.و صاحب آن مغضوب درگاه پروردگار، و ممنوع از وصول به سعادات.و علاوه بر آن، موجب بطلان عبادت، و فساد آن است، خواه در اصل عبادات باشد يا در «وصف لازم‏» ⁽¹⁴⁾ آن.و فرقى نيست در بطلان عبادت به قصد ريا ميان اينكه: قصد اورياى محض باشد و هيچ نيت قربت نداشته باشد، يا اينكه هر دو با هم ضم باشد وبالاشتراك باعث‏بر عمل باشند.بلكه اگر قصد قربت هم راجح باشد و شايبه‏اى از ريا درآن باشد باز عبادت فاسد است و صاحب آن از عهده تكليف خود برنيامده است.بلكه‏حال او بدتر از كسى است كه عبادت را ترك نموده باشد، چون اين شخص، علاوه برگناه ترك عبادت، گناه ريا را نيز دارد.

كليد در دوزخ است آن نماز كه در چشم مردم گذارى دراز

اگر جز به حق مى‏رود جاده‏ات در آتش فشانند سجاده‏ات

و همچنين فرقى نيست در فساد عبادت به قصد ريا، ميان اينكه در ابتداى عبادت‏قصد ريا داشته باشد يا آنكه آن قصد، در اثناء عارض شود.پس اگر ابتداء به قصد قربت‏و خلوص داخل عبادتى شد و ليكن در اثناى آن ريا در قصد حاصل شد همه آن عبادت‏باطل، و اعاده آن لازم است، خواه فعل تتمه عبادت به جهت رياى محض باشد كه اگربه اطلاع مردم نمى‏بود نمى‏كرد.يا به جهت قربت و ريا هر دو با هم باشد.يا به جهت‏قربت‏باشد اما در آن شايبه ريا باشد، مثل اينكه: متوجه نماز شب شد به محض رضاى‏خدا و اگر هيچ كس آن را نمى‏ديد باز آن را به جا مى‏آورد ليكن به جهت اطلاع كسى برآن در اثناء، فرح و سرور و انبساط از براى او حاصل شد به واسطه حصول منزلت ازبراى او در دل آن شخص بيننده.

اما اين در عملى است كه به فساد بعضى از آن، همه آن باطل مى‏شود.اما هرگاه‏عملى باشد كه صحت‏بعض اجزاى آن، موقوف بر صحت‏بعضى ديگر نباشد مثل‏قرائت قرآن و امثال آن، پس ريائى كه در اثناء حاصل مى‏شود همين عملى كه بعد ازريا واقع شده باطل مى‏شود و آنچه سابق بر آن بوده باطل نمى‏گردد.و هرگاه كسى‏عبادتى به قصد اخلاص و قربت انجام دهد و در اثناى آن نيز شايبه ريائى واقع نشودو ليكن بعد از آنكه از آن فارغ شود چنانكه كسى بر آن مطلع شود شكفته خاطر ومسرور گردد به واسطه اميد حصول مرتبه از براى او در نزد آن كس، عمل او فاسدنمى‏شود و از ثواب آن هم چيزى كم نمى‏گردد، اگر خود باعث اظهار آن نشده باشد.

اما اين سرور و نشاط از جمله امراض نفسانيه است و آن را رياء خفى نامند.و صاحب‏آن توقع تعظيم و احترام از آن كه مطلع شده دارد.و اگر آن شخص تقصيرى در احترام‏او كند در دل خود استبعاد مى‏نمايد.و اگر نفس اين شخص، از مرض خالى مى‏بود و مطلقا شايبه ريا در او نمى‏بود اين سرور از براى او حاصل نمى‏شد.و اطلاع كسى برعبادت او و عدم اطلاع بر آن، نزد او يكسان مى‏بود.و دل خالى از جميع شوائب ريا آن‏است كه: تفاوتى نزد او نباشد ميان آنكه انسانى بر عبادت او مطلع شود يا چارپائى.ومادامى كه فرق ميان اين دو بيابد، از توقع تعظيم و احترام خالى نخواهد بود.و اين توقع‏اگر چه موجب فساد عمل يا كمى ثواب آن نشود اما نفس را هلاك مى‏كند.و اگر آن‏تعظيم نيز به عمل آيد بسا باشد كه موجب كمى اجر گردد.

همچنان كه از حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - مروى است كه: «خداى - تعالى - در روز قيامت‏به قرآن خوانان خواهد فرمود كه: آيا در دنيا چيزها را به شما ارزان‏نفروختند؟ آيا ابتدا به سلام بر شما نكردند؟ آيا قضاى حوايج‏شما را ننمودند؟ پس‏امروز شما ثوابى نداريد و در دنيا به ثواب خود رسيده‏ايد» . ⁽¹⁵⁾

و اين در صورتى بود كه خود، اظهار آن عبادت را نكرده باشد.اما اگر خود اظهارآن را كرده باشد بدون قصد صحيحى پس بعضى از علما مى‏گويند كه: از ثواب آن‏عبادت چيزى كم نمى‏شود اگر چه به جهت آن اظهارى كه به قصد ريا كرده معصيتى ازبراى او حاصل باشد.

و بعضى ديگر گفته‏اند كه: علاوه بر معصيت، ثواب آن عبادت نيز نقصان مى‏يابد.ومقتضاى بعضى از اخبار نيز اين است.

اما اگر در اظهار آن، قصد صحيحى داشته باشد مانند ترغيب مردم به عمل خير، يانحو آن، باكى در اظهار آن نيست، بلكه بسا باشد كه اظهار آن افضل باشد.به شرطى كه‏مطلقا شايبه ريائى در آن نباشد.و مفسده ديگر هم بر آن مترتب نگردد، مثل هتك‏آبروى فقيرى در اظهار تصدق.و اگر چنين نباشد و محتمل احتمال ريا باشد، زنهار، كه‏پيرامون اظهار آن نگردد.و اين موضع خطر و محل لغزش است، چون خلوص نيت ازجميع شوايب ريا در اظهار عمل ميسر نيست مگر از براى ارباب نفوس قدسيه و صاحبان‏قلوب قويه.و بسيارى از اهل علم و عمل هستند كه: خود را خالى از ريا پندارند و درمقام اظهار اعمال خود بر مى‏آيند و حال اينكه شيطان ايشان را فريفته و به هلاكت انداخته.

و بدان كه: همچنان كه اظهار عمل به قصد صحيح ضرر ندارد و از ثواب عمل چيزى‏كم نمى‏كند همچنين فرح و سرور و شكفتگى و انبساط از بروز عمل، و اطلاع مردم برآن بعد از آنكه خود، آن را پنهان به جا آورده باشد هرگاه به جهت صحيحى باشد درآن باكى نيست، زيرا مى‏تواند شد كه از كسى عمل نيكى در خفا صادر گردد و چون‏پروردگار، آن را ظاهر سازد شاد شود، به واسطه آنكه از آن، لطف خدا را نسبت‏به خود استنباط كرده كه معاصى او را پوشيده و طاعات او را ظاهر گردانيده.نه از راه مدح‏مردم و حصول اعتبار در نزد ايشان.و از پرده پوشى و لطف خدا به او در دنيا چنان‏تصور كند كه در آخرت نيز با او چنين سلوك خواهد شد، و به اين جهت‏شاد وفرحناك گردد.

و گاه باشد كه شادى و فرح او به جهت همين باشد كه: چنين تصور كند كه: چون‏كسى بر عبادت او مطلع شد او نيز رغبت در آن عبادت مى‏كند و متابعت او را مى‏نمايد.

و به اين سبب نيز اجر ديگر حاصل مى‏گردد.

و مى‏تواند شد كه فرح او به جهت رغبت مطلعين از عبادت باشد، يعنى به اين شادشود كه ديگران هم به اجر و ثوابى رسيدند.

و مخفى نماند كه: همچنان كه سرور و نشاط و شكفتگى و انبساط بر اطلاع كسى برعملى كه در پنهان صادر شده به وجه صحيح مى‏تواند شد كه به وجه صحيحى رغبت‏كسى در عبادت و شوق و ميل او به آن در حضور جمعى حاصل شود كه در خلوت‏چنين نباشد.يا در حضور ايشان زيادتر شود از خلوت، زيرا آدمى چون جمعى از اهل‏ايمان را مشاهده كند كه به رغبت تمام و خضوع و خشوع، مشغول عبادت خدا باشندآن حالت در نفس وى تاثير مى‏كند و موجب شوق و رغبت‏به عبادت مى‏شود.

مثلا: كسى كه عادت او نماز شب نباشد و شبى با جماعتى به سر برد كه نماز شب‏بخوانند، پس چون ايشان به نماز شب برخيزند در دل او نيز رغبتى و شوقى پيدا شود.وببيند كه جمعى رو به درگاه خدا آورده‏اند او نيز ميل به درگاه الهى نمايد، اين ريانخواهد بود، بلكه هيجان رغبت و زوال غفلت‏خواهد بود به مشاهده عمل ديگران.

و بسا باشد كه او را در منزل خود موانع و عوايقى باشد كه در آن مجمع نباشد و به‏اين سبب در آن مجمع به عبادت ميل كند.و شيطان در امثال اين مواضع به وسوسه‏مى‏آيد و به دل آدمى مى‏اندازد كه: معلوم است كه اين عبادت تو به جهت ريا است،پس ترك آن بهتر است.و اين از جمله مكرهاى شيطان است كه بايد از آن غافل‏نگردند.و ليكن در فرق گذاشتن ميان اينكه اين شوق و رغبت او براى خداست‏يا به‏قصد ريا، نهايت اشكال است.و امتحان در اين مقام به اين نحو مى‏توان نمود كه: با خودفرض كنى كه اگر در موضعى باشى كه توانى جماعتى را مشاهده كنى كه مشغول‏عبادت‏اند و ليكن ايشان تو را نبينند، اگر رغبت و شوق تو كمتر است از وقتى كه ايشان تورا مى‏بينند معلوم مى‏شود كه اين شوق از روى ريا است.و الا به جهت تقرب به خداست.

و اما قسم سوم: كه رياى در غير عبادات باشد: پس دانستى كه بر دو نوع است:

يكى در مباحات، يعنى: كسى عمل مباحى را مرتكب شود يا ترك كند به جهت تحصيل جاه، و اعتبار در نزد مردم، يا دفع مذمت و ناخوش آمدن ايشان، مثل اينكه: ازچركينى جامه خود مضايقه نداشته باشد و ليكن به جهت اينكه مردم او را پاكيزه ونظيف دانند جامه خود را نظيف كند.و از اين قبيل است تزيين لباس به جهت‏حضورمجامع و مانند آن.و اين قسم از ريا، مباح و جايز است، بلكه گاه مى‏شود كه ممدوح‏مى‏گردد.

مروى است كه: «روزى حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - خواست كه به مجمع‏اصحاب حاضر شود، نظر به خم آبى مى‏كرد و عمامه و موهاى مبارك خود رامى‏آراست.شخصى ديد عرض كرد كه: شما نيز چنين مى‏كنيد؟ فرمود: بلى، به درستى‏كه: خدا دوست دارد كه بنده از براى برادران خود زينت كند وقتى كه به سوى ايشان‏بيرون مى‏آيد» . ⁽¹⁶⁾

«و حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - شخصى از اهل مدينه را ديد كه از براى‏عيال خود چيزى خريده بود برداشته به خانه مى‏برد، آن مرد چون حضرت را ديدخجل شد.حضرت فرمود: اين را به جهت عيال خود خريده‏اى، به خدا قسم كه اگر ازخوف مذمت كردن اهل مدينه نمى‏بود من نيز دوست داشتم كه براى عيال خود چيزى‏بخرم و خود بردارم به جهت ايشان ببرم‏» . ⁽¹⁷⁾

و نوع دوم از ريا در غير عبادات، در معاصى‏اى است كه از آدمى سر مى‏زند، يعنى:

پنهان داشتن گناهان خود از مردم و كراهت از اطلاع ايشان بر آنها.و اين نوع از رياجايز، بلكه اظهار نمودن معاصى و قبايح خود حرام است.و آنچه گفته‏اند كه: مقتضاى‏اخلاص آن است كه: ظاهر و باطن آدمى يكى باشد مراد آن است كه: باطن او به نوعى‏باشد كه در ظهور آن مطلقا قبحى نباشد.

معنى آن، آن چيزى است كه: يكى از اكابر گفته است كه: بر تو باد به عمل علانيه،يعنى: عملى چون ظاهر گردد، مطلقا شرم و خجلت نداشته باشد.

چنان كه بزرگى گفته كه: هرگز عملى نكرده‏ام كه مضايقه از اطلاع مردم بر آن داشته‏باشم، مگر مواقعه با اهل خودم و دفع بول و غايط.

و ليكن دست هر كس به اين مرتبه عظمى نمى‏رسد، بلكه غير اهل عصمت و طهارت،و قليلى از برگزيدگان محفل قرب حضرت رب العزة، ساير اشخاص از گناهان ظاهرى وباطنى خالى نيستند.خصوصا از افكار باطله و وساوس شيطانيه، و آرزوهاى كاذبه، كه‏پروردگار بر همه مطلع، و از مردمان پنهان است.و سعى در اخفاى آنها و كراهت ظهور آنها جايز، بلكه راجح و واجب است.و ليكن بايد غرض تو از پوشانيدن آنها اين نباشدكه: مردمان اعتقاد ورع و تقوى و صلاح تو نيز داشته باشند بلكه بايد غرض آن باشد كه‏حق - سبحانه و تعالى - امر به اخفاى معاصى و نهى از اظهار آنها فرموده.

چنان كه از حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - مروى است كه: «هر كه مرتكب‏چيزى از اعمال ناشايست گردد بايد بپوشاند آن را از مردمان تا خدا نيز او را بپوشاند» . ⁽¹⁸⁾

يا غرض آن باشد كه: اگر معصيت تو بر مردم ظاهر شود زبان به مذمت و خبث توخواهند گشود.و چون تو بر آن مطلع شوى متفرق الحواس و پريشان خاطر مى‏گردى وحضور قلب تو تمام مى‏شود.و به اين سبب، از تحصيل مراتب علم باز مى‏مانى.يا غرض‏آن باشد كه: مبادا اظهار معاصى و فاش شدن آن، باعث‏شود كه دفع گناهان از نظر مردم‏تمام شود، و بر گناه، دلير گردند تا مردمان متابعت او كنند.

و به اين جهت است كه بايد معاصى را از اهل و عيال و اولاد خود پنهان داشت تادلير نگردند.

يا باعث‏بركراهت از ظهور معصيت، محض حيا و شرمندگى باشد، زيرا حيا نيز ازاخلاق فاضله و صفات شريفه و شعبه‏اى است از ايمان.و كسى كه گناهى از او صادرشود و باكى از ظهور آن نداشته باشد جمع ميان گناهكارى و بى‏حيايى كرده و حال اوبسيار بدتر است از گناهكار صاحب حيا.

و بسيار باشد كه ريا مشتبه به حيا مى‏شود و آدمى به واسطه ريا از ظهور گناهان وقبايح خود مضايقه مى‏كند و چنان مى‏پندارد كه سبب آن حيا است.همچنان كه بسا باشدكه ضعف نفس و صغر آن نيز به حيا مشتبه مى‏شود.چون حيا نيست مگر در آنچه شرعايا عقلا يا عرفا قبيح بوده باشد.پس آنچه چنين نباشد و بر آدمى ارتكاب آن دشوارباشد سبب آن ضعف نفس است نه حيا و شرم.مثل وعظ كردن، و امامت نمودن از براى‏كسى كه قابل باشد.و امر به معروف و نهى از منكر در جايى كه عذرى صحيح باشد كه‏موجب حيا گردد.

فايده: تا ريا ريشه كن نشده عبادات لازم است در خلوت انجام شود

مذكور شد كه عبادتى كه به قصد ريا باشد فاسد و موجب عصيان و سخط خداوندمنان است.پس كسى كه از خود مطمئن نباشد و بالمره ريشه ريا را از زمين دل خود نكنده باشد لازم است كه عبادت خود را در خلوت به جا آورد.و اگر در اثناى آن كسى‏مطلع شد. و شيطان او را به ريا افكند و نتوانست كه دفع آن كند آن عبادت را اعاده كند.