اول آنكه: در هر حالى از احوال به ذات پاك ايزد متعال متوكل، و به فضل ورحمت‏بى‏غايت‏خداوند - لم يزل و لا يزال - متوسل بوده، توفيق انجام هرمهمى را بروجه صواب از درگاه حضرت رب الارباب مسئلت نمايد.و تمشيت هر امرى را به‏مشيت آن جناب، منوط دانسته، و روز و شب به زبان عجز و انكسار از دربار حضرت‏آفريدگار سلوك راه درست را طلبد.

ضمير «منير» ⁽⁴⁴⁾ ، و پيشنهاد خاطر حق پذير گرداند، تا در شماتت‏مخالفين بر اهل اسلام باز، و زبان طعن و ملامت اعادى دين را بر خود دراز نگرداند. وچون ملوك و سلاطين، پاس اين معنى را بدارند، و در ترويج دين، و اجراى حكم آن‏اهتمام نمايند، به حكم «الناس على دين ملوكهم‏» ، احدى از حكام و عمال هر ديار، وساير متوطنين بلاد را، مجال انحراف ورزيدن از آن نباشد.و از بركت دين «قويم‏» ⁽⁴⁵⁾ ، خانه دين و دنياى خود، و كافه رعايا آباد و معمور گردد.

بلى:

به هر مرزوبومى كند روشبان بود گله اندر قفايش روان

در عهد «سليمان بن عبد الملك‏» كه در خوردن، حرص عظيم داشت، پيوسته همت رابر تحصيل مطعومات لذيذه صرف مى‏كرد.و هر حرفى ما بين رعايا منعقد مى‏شد بيشتر،از خوردنى‏ها سخن به ميان مى‏آوردند، و به تحصيل ماكولات و مشروبات بر يكديگرتفوق مى‏جستند.ولى در عهد «عمر بن عبد العزيز» ، كه اغلب اوقات او صرف تلاوت‏قرآن، و نماز و روزه بود، رعايا تتبع نموده در هر محفلى از عبادات تحقيق مى‏كردند.

و يكديگر را از اين كه دوش چند جزء قرآن خوانده‏اى و چند ركعت نماز گذارده‏اى‏اخبار مى‏كردند.و از اين معلوم مى‏شود كه: پادشاه را از عبادت رعايا حظى كامل، ونصيبى وافر حاصل مى‏شود.

سوم آنكه: فقط به بازداشتن خود از ارتكاب ظلم اكتفا ننمايد، بلكه احدى از رعيت‏و سپاهى و كاركنان و گماشتگان را مجال ارتكاب ظلم و ستم ندهد.و به حسن سياست،بساط امن و امان را گسترده، ساحت مملكت و ولايت را از خس و خار گزند ظالمان‏مردم آزار به جاروب معدلت‏بروبد.چون هر ظلمى كه در ولايت فرمانروائى بر مظلومى‏واقع شود فى الحقيقه دامنگير او مى‏شود.

كه نالد ز ظالم كه در دور توست كه هر جور كو مى‏كند جور توست

نه سگ دامن كاروانى دريد كه دهقان نادان كه سگ پروريد

بلكه نيز به همين اكتفا ننموده حفظ و حراست اطراف مملكت را از دشمنان بر ذمه‏همت‏خود لازم شمارد.و در امنيت طرق و شوارع سعى خود را مبذول فرمايد.

چو دشمن خر روستائى برد ملك باج و ده يك چرا مى‏خورد

حرامى خرش برد و سلطان خراج چه دولت‏بماند در آن تخت و تاج

چهارم آنكه: چون خواهد زمام اختيار جمعى از رعايا و فقرا را به دست كسى دهد،و احدى را به تفويض شغلى و عملى ارجمند سازد، همين به كفايت و كاردانى او درضبط و ربط مخارج و مداخل ديوانيه اكتفا ننمايد، بلكه ابتدا نقد گوهر او را بر محك‏اعتبار زده، پاكى و ناپاكى او را امتحان فرمايد.و انصاف و مروت او را ملاحظه نمايد.

اگر رعيت را به ظالمى سپارد، در امانتى كه خدا به او سپرده خيانت كرده، و ظلم و ستم راديگرى خواهد كرد، و غبار بدنامى آن بر صفحات «و جنات‏» ⁽⁴⁶⁾ او خواهد ماند.و ادعاى‏مظلومان نيز به او خواهد رسيد.

بلى:

رياست‏به دست كسانى خطاست كه از دستشان دستها بر خداست

كسى بايد از داور انديشناك نه از رفع ⁽⁴⁷⁾ ديوان و زجر و هلاك

پنجم آنكه: خاطر خطير را همين قدر جمع نفرموده و در استفسار احوال سلوك اونهايت اهتمام نمايد.و كيفيت رفتار او را با رعايا تفحص فرمايد.هر چه دامن تزويردراز، در تلبيس و خدعه باز است.و در تفحص و تجسس، احتياط نموده از خبرداران‏خداترس، و آگاهان قوى النفس خالى از غرض، استفسار فرمايد، زيرا كه: بسى باشد كه‏جمعى را كه مظنه عرض حال به خدمت صاحب اختيار بوده بر شهوت و مال فريفته‏باشد، زيرا كه: ظالم و شرير پيوسته در رضاجوئى مقربان پادشاه يا امير ساعى هستند، وبه انواع خدمات ايشان را از خود راضى مى‏دارند.و باشد طايفه‏اى كه رشوت قبول‏نكنند و از اهل تدين باشند و ضعف نفس و انديشه اقبت‏خود، زبان در كام خموشى‏كشيده يا از عاقبت انديشى از بيان واقع احتياط كنند.بلكه بر متكفلين مهام عباد لازم‏است كه: همچنان كه از دقايق احوال خود باخبر هستند، نظر اطلاع بر كيفيت اوضاع‏ساير ولايات دور دست نيز كه حضرت عزت در زير نگين حشمت ايشان درآورده‏افكنند.

الحاصل، صاحبان اختيار را از چگونگى سلوك كاركنان خود در هر ناحيه و «بلوك‏» ، ⁽⁴⁸⁾ از نزديك و دور هميشه مطلع بودن لازم و ضرورى است.

تا بود آگاه از احوال هر نزديك و دور بر فراز تخت از آنجا داده ايزد شاه را

و از اين جهت‏بود كه سلاطين معدلت‏شعار، و حكام خير آثار را جاسوسان وخبرگيران در اطراف و جوانب ولايات خود بوده، تا ايشان را از احوال گماشتگان‏ايشان باخبر سازند.و بسيار بود كه به كسى بر مى‏خوردند و نام و نشان خود را از او پنهان‏كرده استفسار احوال مملكت را مى‏نمودند.

ششم آنكه: حشمت فرمانفرمائى و شوكت جهانبانى، مانع از دادرسى بيچارگان‏نشود.و از فرياد دادخواهان روى نگرداند.و از ناله ستمديدگان نرنجد.و تظلم بى‏ادبانه‏فقيرانى كه خدا امرشان را به او محول فرموده گوش دهد.و افغان بى‏تابانه ضعيفانى كه‏پروردگار، ايشان را به او محتاج كرده استماع نمايد.به دورباش عظمت و جلال،بى‏سر و پايان شكسته حال را از درگاه خود نراند.و راه آمد و شد گدايان پريشان را به «يساولان‏» ⁽⁴⁹⁾ درشت‏خو، بر خود نبندد.

آرى: هر كه سر شد درد سرش بايد كشيد.و هر كه سرور شد بر زيردستان بايدش‏بخشيد.اگر او فرياد ايشان را گوش نكند چه بزرگى بر ايشان فرو شد؟ و اگر او به دادايشان نرسد چه خراجى از ايشان بستاند؟ رنج دست ايشان بر او گواراست اگر «عرضه‏» ⁽⁵⁰⁾ از دست ايشان بستاند.نام سرورى بر او رواست اگر نامه ايشان را بخواند.سلطان، حكم‏آفتاب دارد، بايد پرتو التفات خود را از هيچ ذره بى‏قدرى دريغ ندارد.و اين شيوه رامنافى بزرگى نداند، زيرا كه: شانى اعظم از شان خدائى نيست.و جناب احديت ازغوررسى احدى عار ندارد، و دست رد بر سينه احدى نمى‏گذارد.

هر كه آمد گو بيا و هر كه خواند گو برو كبر و ناز حاجب و دربان در اين درگاه نيست

تظلم رعيت، نشان عدل پادشاه است.و به درد دل همه كس رسيدن لازمه مرتبه‏ظل الله.شكوه دادخواهان، فرياد شاهى است. دلجوئى سر و پا برهنگان، شكرانه‏صاحب كلاهى.

الا تا به غفلت نخسبى كه نوم حرام است‏بر چشم سالار قوم

نيايد به نزديك دانا پسند شبان خفته و گرگ در گوسفند

حرام است‏بر پادشه خواب خوش كه باشد ضعيف از قوى باركش

تو خوش خفته‏اى در حرم نيمروز غريب از برون گو به گرما بسوز

تو كى بشنوى ناله دادخواه به كيوان برت كله خوابگاه

چنان خسب كايد فغانت‏به گوش اگر دادخواهى برآرد خروش

اگر خوش بخسبد ملك بر سرير نپندارم آسوده خسبد فقير

به بانگ دهل خواجه بيدار گشت چه داند شب بينوا چون گذشت

جناب مستطاب امير المؤمنين - عليه السلام - در ايام تمكن خلافت، روزها كار خلق‏ساختى و شبها به عبادت خالق پرداختى. بعضى عرض كردند: «يا امير المؤمنين چرا اين‏همه تعب بر خود قرار مى‏دهى؟ يا روز آسايشى فرمائيد يا شب.فرمود: اگر روز آسايم، كار رعيت ناساخته ماند و اگر شب آرامم، كار من ناتمام ماند» .

پادشاه هوشمندى از يكى از اهل حال التماس پندى نمود.گفت: اگر سعادت دو جهان‏خواهى شبها در درگاه حق، دادگدائى بده و روزها در بارگاه خود به دادگدايان برس.

تو هم بر درى هستى اميدوار پس اميد بر در نشينان برآر

سلاطين عدالت پيشه را دادرسى مظلومان، اين قدر اهتمام بوده كه پادشاه عادلى راثقل سامعه عارض شد و از نشنيدن فرياد دادخواهان غم و اندوه بر حاشيه ضميرش‏نشست، عاقبت، راى عدالت اقتضايش چنان فرمان داد كه: احدى جامه سرخ نپوشدمگر كسى كه عرض حال داشته باشد، تا به تدارك احوالشان قيام تواند نمود.

هفتم آنكه: چون شكوه مظلومى را شنيد و حال ستمديده‏اى به او رسيد در تحقيق‏صدق و كذب آن تفحص نمايد و به محض اينكه بعضى از رشوه‏خواران، ياصاحب غرضان، تكذيب او را كنند يا او را به ابلهى يا نادانى يا غرض نسبت دهند اكتفاننمايد، و بعد از آنكه صدق واقعه بر او روشن شد آنچه مقتضاى عدالت‏باشد در آن‏معمول دارد، و در رفع آن ستم از آن مظلوم مسامحه ننمايد.

در عهد داود پيغمبر - عليه السلام - فرماندهى جبار بود، آفريدگار عالم - جل شانه - به حضرت داود - عليه السلام - وحى فرستاد كه: «برو به نزد آن جبار و بگو كه: من تو رابراى آن سلطنت نداده‏ام كه مال دنيا بر روى هم جمع كنى، بلكه به جهت آن زمام‏فرمانروائى را به دست تو داده‏ام كه دادرسى مظلومان كنى و نگذارى كه ناله دادخواهى‏ايشان به درگاه من رسد.به درستى كه من سوگند خورده‏ام به ذات مقدس خودم كه: يارى مظلوم كنم و انتقام كشم از كسى كه در حضور او ستم بر مظلومى رفته و او نصرت وى نكرده‏» . ⁽⁵¹⁾

و قطع نظر از اخبار، چگونه با مروت و انصاف جمع مى‏شود؟ و كجا با مردى ومردانگى مى‏سازد كه بى‏رحم و ستمكارى دست تظلم و تعدى به گريبان بيچاره بينوائى‏افكنده باشد، و آه و ناله او را به فلك رسانيده باشد، و اين معنى بر كسى ظاهر شود وخداوند عالم او را قدرت بر دفع آن ستم داده باشد و با وجود اين، دل او به درد نيايد ودر اعانت آن مظلوم مسامحه كند و آن بيچاره را گرفتار ظلم بگذارد و خود شبها باخاطر جمعى در بستر استراحت آسايد! هان، هان اى فرمانروايانى كه روز را به عيش و طرب به شب مى‏رسانيد و شب را باصدگونه استراحت‏به سر مى‏آوريد، ياد آوريد از ستم رسيدگان بيچاره، و مظلومان آواره‏كه روزها در تعب و تصديع، و شبها از بيم ظلم و ستم با هزارگونه غم و الم توام به سرمى‏رسانند.

ترا شب به عيش و طرب مى‏رود چه دانى كه بر وى چه شب مى‏رود

بدار، اى خداوند زورق در آب كه بيچارگان را گذشت از سر آب

تو را كوه پيكر هيون ⁽⁵²⁾ مى‏برد چه دانى پياده كه چون مى‏رود

توقف كنيد اى جوانان چست ⁽⁵³⁾ كه در كاروان‏اند پيران سست

حكايت دادرسى نمودن سلطان محمود غزنوى

از سلطان محمود غزنوى مشهور است كه: شبى در بستر استراحت‏خفت و در آن‏شب، خواب پيرامون چشم او نگرديد، هر چند از پهلوئى به پهلوئى مى‏غلطيد ديده‏اش‏به هم نمى‏رسيد.با خود گفت: همانا مظلومى در سراى من به تظلم آمده و دست‏دادخواهى او، راه خواب را بر چشم من بسته.پس پاسبانان را گفت كه: در گرد خانه من‏بگرديد و بينيد كه مظلومى را مى‏يابيد بياوريد.پاسبانان، اندكى تفحص كرده كسى رانيافتند.باز سلطان هر قدر سعى كرد خواب به ديده او نيامد، بار ديگر ايشان را امر به‏تجسس نمود.تا سه دفعه، در مرتبه چهارم خود برخاست و بر اطراف دولت‏سراى خودمى‏گشت تا گذارش به مسجد كوچكى كه به جهت نماز كردن امراء و غلامان در حوالى‏خانه سلطان ساخته بودند افتاد، ناله زارى شنيد كه از دل بى‏قرارى بر مى‏آيد، و آه سردى‏شنيد كه از جان پردردى كشيده مى‏شود، نزديك رفته ديد بيچاره‏اى سر به سجده نهاده‏و از سوز دل خدا را مى‏خواند.سلطان فغان بركشيد كه زنهار اى مظلوم! دست‏دادخواهى نگهدار كه من از اول شب تا حال خواب را بر خود حرام كرده تو رامى‏جويم و شكوه مرا به درگاه پادشاه عالم نكنى كه من در طلب تو نياسوده‏ام.بگو تا برتو چه ستم شده؟ گفت كه: ستمكار بى‏باكى شب پا به خانه من نهاده مرا از خانه بيرون‏كرده و دست ناپاكى به دامن ناموس من دراز كرده خود را به در خانه سلطان رسانيدم‏چون دستم به او نرسيد عرض حال خود را به درگاه پادشاه پادشاهان كردم.سلطان را ازاستماع اين سخن آتش در نهاد افتاده و چون آن شخص مشخص رفته و در آن شب،جستن او ميسر نبود، فرمود: چون بار ديگر آن نابكار آيد او را در خانه گذاشته به زودى‏خود را به من برسان.و آن شخص را به پاسبانان خرگاه سلطانى نموده گفت: هر وقت ازروز يا شب كه اين شخص آيد اگر چه من خواب راحت‏باشم او را به من رسانيد. بعد ازسه شب ديگر آن بدگهر به در خانه آن شخص رفته، بيچاره به سرعت تمام خود را به‏سلطان رسانيد.آن شهريار دادرس، بى‏توقف از جا جسته با چند نفر از ملازمان، خود رابه سر منزل آن مظلوم رسانيده اول فرمود تا چراغ را خاموش كردند.پس تيغ از ميان كشيده آن بدبخت را به قتل آورده و چراغ را طلبيده روى آن سياه رو را ملاحظه كرده‏به سجده افتاد.آن مسكين، زبان به دعا و ثناى آن خسرو معدلت آئين گشود و از سبب‏خاموش كردن چراغ و سجده افتادن استفسار كرد.