و از اين جهت، سنت است كه: آنكه صدقه مى‏دهد دست‏خود را ببوسد.و دست‏خود را بر بالاى دست فقير نگذارد.بلكه دست‏خود را بگشايد تا فقير بردارد.و چگونه‏كسى هزار مرتبه ممنون نگردد از دستى كه نايب دست‏خداست و از او چيزى قبول‏مى‏كند؟ و با همه اينها خدا هر صدقه را چندين مقابل عوض در دنيا و آخرت وعده‏فرموده است.

پس اگر توقع و اميد آن را ندارد زهى احمق كه مال خود را به عبث ضايع مى‏كند.واگر چشم عوض از خدا دارد پس به چه وجه منت‏بر فقير گذارد؟ و اين مثل آن است‏كه: كسى چيزى به تو حواله كند كه به زيد بدهى و او اضعاف مضاعف عوض به تو دهدو تو در چيزى كه به زيد مى‏دهى منت‏بر او گذارى.

و اما علاج ايذاء فقير، آن است كه: بداند كه: باعث آن، اگر عزت مال، وعظيم شمردن آن چيزى است كه به فقير مى‏دهى پس عجب جاهلى است كه چيز اندك‏فانى را كه در مقابل آن عوض خطير باقى مى‏گيرد آن را بزرگ مى‏شمارد، و چنان‏مى‏داند كه چيزى داده است! و اگر سبب آن، كم قدرى و خوارى فقير است در نظر او.

پس عجب مغرورى است كه خود را به جهت «خزف پاره‏اى‏» ⁽¹⁸⁾ چند از مال دنيا كه داردترجيح مى‏دهد بر ديگرى.و حال اينكه - گذشت كه - مرتبه فقر از غنا بالاتر، و فقير نزدخدا عزيزتر است، و نايب پروردگار است در گرفتن حقوق.و به واسطه فقر، خدا از اوعذر خواهى نمود.

در سفالين كاسه رندان ⁽¹⁹⁾ به خوارى منگريد

كاين حريفان خدمت جام جهان بين كرده‏اند

و چه بينى كه اين فقير بينوا را طبع غنى باشد كه تمام مال دنيا به نظر او نيايد.

بر در ميكده رندان قلندر ⁽²⁰⁾ باشند

كه ستانند و دهند افسر شاهنشاهى

هان، هان! جامه كهنه را به نظر حقارت مبين.و آستين دريده را به ديده خوارى‏منگر.بسا فقيرى كه او را نه در سر، دستار، و نه در پا، پاى افزار، با موى ژوليده و جامه‏دريده، سر او را از تاج شاهى عار، و پاى او را از تخت كيانى ننگ است.

گدايان از پادشاهى نفور ⁽²¹⁾ به اميدش اندر گدائى صبور

به يك نعره كوهى ز جا بركنند به يك ناله شهرى به هم برزنند

و همين قدر در فضيلت فقر، كافى است كه خداى - تعالى - اغنيا و ارباب دولت رامسخر او ساخته تا به تصديع و زحمت و رنج و تعب، مال تحصيل نموده و آنرامحافظت كرده به قدر احتياج فقير به وى رسانند.و اگر در دادن آن كوتاهى كنندمستحق عذاب الهى گردند.پس فى الحقيقه غنى، خادم فقير است.

ششم آنكه: در وقت دادن، تواضع و فروتنى از براى فقير بكنند.

هفتم آنكه: آنچه به فقير مى‏دهد به نوعى بدهد كه باعث‏خفت و خوارى و خجلت‏و شرمسارى وى نگردد.مثلا اگر عزيزى باشد كه دادن نقد به او لايق نباشد به قدر آن‏جنس بذل كند.و اگر از گرفتن صدقه عارش آيد، صدقه را هديه و تكلف نام نهد.و اگربر طبعش گرفتن به دست گران باشد به جهت وى ارسال نمايد.و بر اين قياس از هر گونه‏امرى كه متضمن كسر شان او باشد احتراز لازم را كرده و آن بيچاره را از جان سير، و اززندگى دلگير ننمايد.

هشتم آنكه: آنچه در راه خدا تصدق مى‏كند عظيم نشمارد، چنان نداند كه: كارى‏كرده.مثلا اگر مسجدى سازد، يا «رباطى‏» ⁽²²⁾ پردازد در نظر او وقعى نداشته باشد، وهمچنان نداند كه خدا را از خود راضى كرده.كه اگر چنين داند ثواب او باطل، و اجر اوضايع مى‏شود.چنان كه در مبحث غرور بيايد.

نهم آنكه: آنچه را در راه خدا بذل مى‏كند از جمله بهترين اموال و عزيزترين آنها باشد.و از حرمت و شبهه دورتر باشد، زيرا كه: خدا پاك است و غير پاك را قبول‏نمى‏كند.و چيز پست‏تر را در راه خدا دادن خلاف ادب است.و چگونه بنده خداخوب را از براى خود و عيال خود نگاه مى‏دارد و بد را به نزد خدا ارسال مى‏كند؟ آيانمى‏بينى كه اگر مهمانى به كسى وارد شود آن كس طعام خوب را به جهت عيال خودبگذارد و طعام زبونى به جهت مهمان آورد دلتنگ و شكسته خاطر مى‏گردد؟ ! و باوجود اينكه آنچه را تصدق مى‏كند به جهت‏خود پيش مى‏فرستد.و هر كسى بايد چيزبهتر را از براى خود ذخيره كند.

خداوند عالم مى‏فرمايد:

«انفقوا من طيبات ما كسبتم‏»

يعنى: «انفاق كنيد ازپاكيزه چيزهائى كه تحصيل كرده‏ايد» . ⁽²³⁾

و باز مى‏فرمايد:

«لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون‏»

يعنى: «به خير و نيكى نمى‏رسيد تا انفاق كنيد در راه خدا آن چيزهائى را كه‏دوست داريد» . ⁽²⁴⁾

و در حديث وارد است كه: «مى‏شود يك درهم صدقه از صدهزار درهم پيش افتد.وسبب آن اين است كه: آن يك درهم را از مال حلال خوب خود بدهد و ديگرى‏صدهزار درهم را از چيزى كه چندان محبتى به آن ندارد بدهد» . ⁽²⁵⁾

دهم آنكه: «اگر تواند و قدرت داشته باشد اين قدر به فقير بدهد كه رفع فقر او بشودو غنى گردد» . ⁽²⁶⁾

يازدهم آنكه: بعد از دادن، دست‏خود را ببوسد، زيرا كه: به دستى رسيده است كه‏نايب دست‏خداست.

و حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - فرمود كه: «چون چيزى به سائل دهد، آنكه‏چيزى داده است دست‏خود را به نزد دهان خود برد و ببوسد، به درستى كه خداصدقات را مى‏گيرد» . ⁽²⁷⁾

و حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود كه: صدقه مؤمن، به دست‏سائل‏نمى‏رسد تا به دست‏خدا برسد» . ⁽²⁸⁾

از حضرت صادق - عليه السلام - مروى است كه: «خداوند عالم فرمود: هيچ چيزنيست مگر اينكه ديگرى را موكل گرفتن آن كرده‏ام، مگر صدقه را كه به دست‏خود مى‏گيرم.حتى اينكه مرد يا زن خرمائى، يا نصف خرمائى را تصدق مى‏كند آن را تربيت‏مى‏كنم و پرورش مى‏دهم، همچنان كه كسى كره اسب خود را تربيت مى‏كند، و چون‏روز قيامت‏به ملاقات من رسد آن را خواهد ديد مثل كوه احد بزرگتر» . ⁽²⁹⁾

دوازدهم آنكه: چون چيزى به فقير داد از او التماس دعا كند، زيرا كه: دعاى فقير درحق او مستجاب مى‏شود.

مروى است كه: حضرت امام زين العابدين - عليه السلام - به خادم خود فرمود: «اندكى‏دست نگاه دارد تا فقير دعا كند، كه دعاى سائل فقير رد نمى‏شود» . ⁽³⁰⁾

و خادم را مى‏فرمود كه: «چون به سائل چيزى دهى بگو دعا كند» . ⁽³¹⁾

و نيز مروى است كه: «هر گاه فقرا را چيزى دهيد ياد دهيد ايشان را كه شما را دعاكنند، كه دعاى ايشان در حق شما مستجاب مى‏شود.و در حق خودشان مستجاب‏نمى‏شود» . ⁽³²⁾

و آنچه بعضى از عرفا گفته‏اند كه: توقع دعا از فقير مكنيد به جهت اينكه آن يك نوع‏مكافاتى است‏خلاف طريقه ائمه - عليهم السلام - و اعتبارى ندارد.

سيزدهم آنكه: در بذل و عطا، استحقاق را منظور دارد.و تخم احسان را درشوره‏زار غير مستحق ضايع نسازد.و به هوس شهرت نام نيك، به بذل و بخشش بى‏جادست نگشايد، زيرا كه: بذل مال به اين جهت چندان فضيلتى بر بخل ندارد.بلكه هر دو ازسر يك كرباس‏اند.و خود ظاهر است كه با وجود بينوايان عور، نوازش با صاحبان «لك و كرور» ⁽³³⁾ آب به دريابستن است.و با دردمندان شكسته بال، عطا به منعمان‏مرفه الحال، سنگ به كوه كشيدن.

و مراد از استحقاق، همين عسرت و پريشانى نيست، بلكه غرض آن است كه: ارباب‏همت و كرم، شايستگى را در كسى منظور داشته باشد، پس فساق و اشرار را بر نيكان واخيار مقدم ندارند.و بى‏هنران نادان را بر اهل هنر دانشور ترجيح ندهند.و رعايت‏مفلسان را از منعمان ضرورى‏تر دانند.و در دستگيرى ضعفا بيش از اغنيا سعى كنند.و باوجود عضو مجروح، مرهم به عضو صحيح ننهند.

چهاردهم آنكه: ملاحظه ترتيب فقرا را بكند.و كسانى را كه ثواب عطا به آنها بيشتر است مقدم دارد پس مقدم دارد عطاى به اهل ورع و تقوى و علم و صاحبان ايمان كامل‏را بر غير ايشان.

و پيغمبر - صلى الله عليه و آله - فرمود كه: «بايد نخورد چيز و مال ترا مگر پرهيزكار» . ⁽³⁴⁾

و ليكن بهتر آن است كه امثال اين اشخاص را امثال زكاة و صدقات واجبه عطا نكند،زيرا كه: اينها از كثافات مال است، كه اخراج مى‏شود.بلكه به هديه وصله ايشان راوسعت دهند.

مروى است از ائمه هدى - عليهم السلام - كه: «مستحق زكاة، مستضعفين شيعه محمدو آل او هستند، كه چندان بصيرتى نداشته باشند.اما كسانى كه صاحبان ديده بينا دردوستى ما، و برائت از دشمنان ما به مرتبه والا رسيده‏اند آنها برادران دينى شما هستند.

بلكه نزديك‏ترند به شما از پدران و مادران، كه مخالف شما باشند.پس ايشان را زكاة وصدقه ندهيد، به درستى كه شيعيان ما با ما مثل يك جسدند.و ليكن عطا كنيد به برادران‏صاحب بصيرت خود از وجوه بر، و هدايا.و دامن ايشان را منزه گردانيد از اينكه چرك‏اموال خود را بر ايشان بريزيد» . ⁽³⁵⁾

و بهتر آن است كه آدمى زكاة و صدقات خود را به كسانى كه پيوسته چشم ايشان به‏دست مردم و بالمره از خواستن از خداوند دورند ندهد، زيرا كه: اين چنين اشخاص ازنوعى از شرك خالى نيستند.

حضرت صادق - عليه السلام - در بيان آيه مباركه

«و ما يؤمن اكثرهم بالله الا و هم مشركون‏»

يعنى: «اكثر مردم ايمان نياورده‏اند مگر آنان كه مشرك‏اند» ⁽³⁶⁾

فرمود كه: «اين‏مثل آن است كه كسى مى‏گويد: اگر فلان كس نمى‏بود من هلاك مى‏شدم.يا اگر فلان‏نمى‏بود فلان چيز به من نمى‏رسيد.يا عيال من ضايع مى‏شد.نمى‏بينى كه اين از براى خدا در ملكش شريك قرار داده است‏» . ⁽³⁷⁾

و از جمله كسانى كه بذل و عطا به آن بهتر، و ثواب آن بيشتر است، كسانى هستند كه‏اظهار احتياج خود را نكنند.و پرده بر روى كار خود فرونهند.و از ارباب آبرو و عزت‏باشند.و از اهل تحمل و استغنا بوده باشند.و خواهند ايشان را مردم غنى دانند.و رفتاراغنيا نمايند.

و از همه بهتر فقراى اقارب و خويشان و ذوى الارحام‏اند.و انفاق به ايشان صله رحم‏است.و ثواب آن را بجز خدا كسى نمى‏داند.

و در بعضى احاديث وارد است كه: «صدقه كسى قبول نيست كه خويش او محتاج‏باشد و او به ديگرى دهد» . ⁽³⁸⁾

و در روايتى وارد است كه: «افضل صدقات، عطا كردن به خويشى است كه عداوت‏داشته باشد با آدمى، ⁽³⁹⁾ زيرا كه: آن موجب مخالفت نفس، و به خلوص نيت اقرب است‏» .

فايده: آداب انفاق شونده

بدان كه همچنان كه از براى دهنده عطايا، آدابى است كه مذكور شد، از براى فقير نيزآدابى چند است: