پس بدان كه: سزاوار فقير آن است كه: به فقر و بى‏چيزى خود راضى باشد.و اگركراهتى از آن داشته باشد بايد مثل اهت‏حجامت‏باشد از براى كسى كه حجامت‏مى‏كند، اگر چه فى الجمله دردى مى‏يابد اما به آن راضى و خوشنود است.و آن را ازخدا بداند و به آن جهت‏به آن شاد و فرحناك باشد.و در باطن توكل بر خدا داشته‏باشد.و اعتماد و وثوق او به خدا باشد.و چنان داند كه خدا قدر ضرورت را به اومى‏رساند.و به هر چه به او رسد قانع باشد و زيادتى نخواهد.و به اين جهت قطع طمع‏از خلق كند.و التفاتى به آنچه در دست مردم است نكند.و حرص بر تحصيل مال از هرجا برسد نداشته باشد.و بر فقر خود صابر و شاكر باشد.

حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - فرمود كه: «فقر نسبت‏به بعضى عقوبت است ازجانب خداوند.و نسبت‏به بعضى كرامت.و علامت آن فقرى كه كرامت است آن است‏كه: صاحب خود را خوش خلق مى‏كند.و مطيع پروردگار مى‏گرداند.و شكايت از حال‏خود نمى‏كند.و خدا را بر فقر خود شكر مى‏كند.و علامت آن كه عقوبت است آن‏است كه: صاحب خود را بد خلق مى‏كند.و معصيت پروردگار را مى‏نمايد.و شكايت‏مى‏كند.و به قضاى الهى راضى نيست‏» . ⁽⁴⁷⁾

و از اين حديث مستفاد مى‏شود كه: هر فقيرى را بر فقر، ثواب نيست، بلكه ثواب وفضيلت از براى فقرى است كه: صاحب آن راضى و شاكر باشد.و به قدر كفاف قانع‏باشد.و طول امل نداشته باشد.و اما آن كه راضى نباشد، و مايل به بسيارى مال باشد، و آلوده به لت‏حرص و طمع گردد، و به واسطه طمع و حرص، اخلاق او بد شود، ومرتكب اعمالى گردد كه شيوه اهل مروت و آبرو نباشد، او را ثوابى نيست، بلكه‏گناهكار است.

و سزاوار فقير آن است كه: اظهار استغنا كند.و پرده بر كار خود اندازد.

و در حديث نبوى وارد است كه: «هر كه فقر خود را بپوشاند خدا او را اجر كسى عطافرمايد كه همه روزها را روزه بگيرد و همه شبها را عبادت كند» .

و فقير را سزاوار آن است كه: با اغنيا مخلوط نشود.و با ايشان همنشينى ننمايد.وايشان را به جهت مال تواضع نكند.بلكه از اين راه به ايشان تكبر كند.

مروى است كه: «حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - و خضر، به يكديگر رسيدند.

حضرت از خضر پرسيد كه: بهترين اعمال چيست؟ گفت: بذل اغنيا بر فقرا به جهت رضاى خدا.حضرت فرمود: از آن بهتر ناز و تكبر فقير است‏بر اغنيا از راه وثوق واعتماد به خدا.خضر گفت: اين كلامى است كه: بايد با نور بر صفحه رخسار حورنوشت‏» . ⁽⁴⁸⁾

و بايد فقير از گفتن سخن حق مضايقه نكند.و از راه طمع و مدارات با اغنيا از سخن حق اغماض نكند، و چشم نپوشد.و از راه تهيدستى و فقر، در عبادت خدا سستى ننمايد.

و اگر قليلى از قوت او زياده آمد در راه خدا بذل كند.و اين را «جهد مقل‏» ⁽⁴⁹⁾ گويند، وثواب آن بيشتر از مالهاى فراوان است كه غنى بذل كند.

حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - روزى فرمودند كه: «يك درهم صدقه مى‏تواندافضل باشد از صد هزار درهم.شخصى عرض كرد كه: اين چگونه مى‏شود؟ فرمود:

شخصى از منافع مال خود و زيادتى آن صد هزار درهم تصدق مى‏كند و مردى دودرهم دارد و به غير از اين هيچ چيز ديگر را مالك نيست و يكى از آن دو درهم را باطيب نفس در راه خدا مى‏دهد، صاحب يك درهم افضل است از صاحب صد هزاردرهم‏» . ⁽⁵⁰⁾

و بايد فقير زيادتر از قدر حاجت‏خود را ذخيره نكند.پس اگر كسى باشد كه زيادتراز قوت يك شبانه روز را ذخيره نكند، از جمله صديقين خواهد بود.و اگر از قوت چهل‏روز زيادتر ذخيره نكند از جمله متقين خواهد بود.و اگر از قوت سال خود زيادترذخيره نكند از صالحين خواهد بود.و اگر از قوت سال زيادتر ذخيره نمايد از زمره فقرا خارج خواهد شد.و از فضيلت فقر محروم است.

و هر گاه كسى فقير باشد و شخصى چيزى به او عطا نمايد، پس اگر آن چيز حرام‏مؤبد باشد، رد آن واجب و قبول آن حرام است.و اگر مشتبه باشد، سنت است كه آن رارد كند و قبول نكند.و اگر حلال باشد، پس اگر به عنوان هديه است مستحب است قبول‏آن اگر بى‏منت‏باشد، زيرا كه رسول خدا هديه قبول مى‏فرمودند.و اگر در آن منت‏باشدترك آن بهتر است.و اگر به عنوان صدقه يا زكوة يا نحو اينها باشد بايد اگر آن فقيرمستحق آن باشد و از اهل آن باشد قبول كند و الا رد كند و اگر بداند كه: آن دهنده، اين‏را به جهت صفتى كه در اين فقير گمان كرده به او داده، مثل اينكه: او را سيد دانسته، ياعالم يافته، يا غير اينها و فى الواقع چنين نباشد بايد رد نمايد.و اگر نه هديه باشد و نه‏صدقه، بلكه به جهت‏شهرت و خودنمائى و ريا و آوازه داده باشد بهتر آن است كه‏قبول نكند و رد كند.بلكه بعضى از علماء قبول آن را حرام، و رد آن را واجب‏دانسته‏اند.

و مخفى نماند كه آنچه را به فقير مى‏دهند اگر به آن محتاج باشد و زيادتر از قدرحاجتش نباشد افضل آن است كه: هرگاه از آفاتى كه مذكور شد سالم باشد آن را قبول‏كند.

حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمودند: ثواب آن كه با وسعت‏به فقير عطامى‏كند بيشتر نيست از آن كه مى‏گيرد، هرگاه محتاج باشد» . ⁽⁵¹⁾

بلكه در بعضى احاديث نهى شده است از رد آن.و اگر زايد بر قدر حاجت‏باشد اگرآن فقير، طالب راه آخرت باشد آن زيادتى را رد كند، زيرا كه: آن را خدا به جهت‏آزمايش و امتحان فرستاده تا ببيند چه مى‏كند.اما قدر حاجت را به جهت رافت ورحمت‏بر آن فرستاده.پس در گرفتن آن ثواب است، و اما در قدر زيادتى، يا مبتلا به‏معصيت آن مى‏شود، يا گرفتار حسابش.

پس سزاوار طالب سعادت، آن است كه: زايد از قدر حاجت قبول نكند، زيرا كه:

نفس، بعد از آنكه مرخص شده كه عهد و پيمان را بشكند به آن عادت مى‏كند.

بعضى از مجاورين مكه نقل مى‏كند: «دراهمى چند داشتم كه گذارده بودم در راه‏خدا انفاق كنم، روزى فقيرى را ديدم كه از طواف مكه فارغ شده به صداى ضعيفى‏مى‏گفت: «جائع كما ترى، عريان كما ترى، فماترى فيما ترى يا من يرى و لا يرى‏» يعنى:

«خدايا! گرسنه‏ام چنانكه مى‏بينى.و برهنه‏ام چنانكه مى‏بينى.پس چه مى‏بينى در اين‏خصوص كه مى‏بينى؟ اى كسى كه مى‏بينى چيزى را كه ديگرى نمى‏بيند» .

مى‏گويد: نگاه كردم ديدم جامه كهنه دربر داشت كه بدن او را نمى‏پوشانيد، با خودگفتم: اين كسى است كه بايد دراهم خود را به او دهم.آنها را به نزد او بردم نگاهى به‏آنها كرد پنج درهم برداشت و گفت: به چهار درهم آن دو جامه مى‏خرم و يكى را هم‏خرج مى‏كنم. و تتمه را رد كرد و گفت: احتياج به آن ندارم.شبى ديگر او را ديدم كه دوجامه نو پوشيده بود، من اندكى از او بددل شدم، متوجه من شد و دست مرا گرفت و به‏طواف مشغول شديم تا هفت‏شوط طواف را تمام كرديم.در هر شوطى ديدم كه پاهاى‏ما بر يك نوع جوهرى از جواهر بود، يك بار بر روى ياقوت راه مى‏رفتيم.و يك بار برروى مرواريد.و يكبار بر روى زمرد.و يك‏بار بر طلا.و پاهاى ما تا به كعب به آنها فرومى‏رفت.پس آن مرد به من گفت: خدا اين همه را به من داد و قبول نكردم و از دست‏مردم چيزى مى‏گيرم و معاش مى‏كنم، زيرا كه: همه اينها ثقل و ابتلاست‏» . ⁽⁵²⁾

خلاصه آنكه، قدر حاجت گرفتن افضل است و باعث ثواب رسيدن به آن، كسى‏است كه مى‏دهد.و اعانت‏بر ثواب هم ثواب است.امر شد به موسى بن عمران كه: «درهر شبى در پيش يكى از بنى اسرائيل افطار كن.گفت: الهى چرا روزى مرا بر دست‏بنى‏اسرائيل متفرق كرده‏اى كه يكى چاشت‏به دهد و يكى شام؟ وحى به او رسيد كه:

من با دوستان خود چنين مى‏كنم و روزى ايشان را به دست‏بطالين بندگانم قرار مى‏دهم‏تا آنها نيز به اين سبب به ثوابى رسند» . ⁽⁵³⁾

و اما زيادتر از قدر حاجت را بهتر آن است كه نگيرد.بلى اگر خواهد آن را به فقرادهد و بذل كند، گرفتن آن ضرر ندارد.و بايد دفعة انفاق فقرا كند و نگاه ندارد، كه گاه‏است نفس در مقام فريب او برآيد.همچنان كه جمعى متصدى خدمت فقرا و متكفل‏حال ايشان شدند و از اغنيا مى‏گرفتند و به فقرا مى‏دادند عاقبت نفس و شيطان با هم‏ساخته او را فريفتند.و اين را وسيله جمع مال و تنعم و تلذذ قرار دادند، و به هلاكت‏رسيدند.و سزاوار مؤمن، آن است كه: تا او را ممكن باشد از كسى چيزى خواهش نكندو سؤال ننمايد، زيرا كه: آن متضمن شكوه از خدا، و ذليل كردن خود است.و موجب‏ايذاى آن كسى است كه از او خواهش مى‏كند، زيرا كه: بسا باشد به خاطر خواه خودچيزى ندهد و بعد از اظهار به او شرم كند و يا خجالت كشد، يا محافظت آبروى خودكند، يا به روى ريا چيزى بدهد.و چنين چيزى معلوم نيست كه شرعا حلال باشد.

و از اين جهت‏حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمود: «سؤال از مردم از جمله‏فواحش است‏» . ⁽⁵⁴⁾

و فرمود: «هر كه از مردم سؤال كند و قوت سه روز خود را داشته باشد، روز قيامت‏خدا را ملاقات كند در حالى كه روى او استخوان خالى باشد و هيچ گوشت نداشته باشد» . ⁽⁵⁵⁾

و فرمود كه: «هيچ بنده‏اى نيست كه يك در سؤال را بر خود بگشايد مگر اينكه خداهفتاد در فقر را بر روى او مى‏گشايد» . ⁽⁵⁶⁾

و فرمود كه: «سؤال، حلال نيست مگر با فقرى كه به هلاكت انجامد، يا قرضى كه به رسوائى كشد» . ⁽⁵⁷⁾

روزى طايفه‏اى از انصار به خدمت آن بزرگوار آمدند و عرض كردند: «يا رسول الله! حاجتى به تو داريم.فرمود: بگوييد.عرض كردند: حاجت‏بزرگى است.فرمود: بياوريدحاجت‏خود را.گفتند: مى‏خواهيم ضامن شوى از براى ما بهشت را.حضرت سر به زيرانداخت، پس سر برداشت و فرمود: ضامن مى‏شوم به شرطى كه شما هم ضامن شويد ازاحدى چيزى سؤال نكنيد.ايشان تعهد نمودند و همچنين بودند، حتى در سفر تازيانه ازدست‏يكى مى‏افتاد از رفيق خود كه پياده بود سؤال نمى‏كرد كه تازيانه را به او دهد وخود فرود آمده برمى‏داشت.و اگر بر سفره‏اى نشسته بودند و آب به يكى نزديك بودرفيقش از او خواهش نمى‏كرد كه آب را به او دهد» . ⁽⁵⁸⁾

و فرمود كه: «اگر يكى از شما پشته هيزم را بر پشت كشد و بفروشد و آبروى خود رانگاه دارد بهتر است از آنكه سؤال كند» . ⁽⁵⁹⁾

در روز عرفه حضرت سيد الساجدين - عليه السلام - در عرفات جمعى را ديدند كه‏سؤال مى‏كردند فرمودند: «اينها بدترين خلق خدا هستند.مردم رو به خدا آورده تضرع‏مى‏كنند و اينها رو به مردم آورده سؤال مى‏كنند» . ⁽⁶⁰⁾

و حضرت صادق - عليه السلام - فرمود كه: «اگر سائل بداند كه چقدر وزر و وبال‏دارد، احدى هر آينه از احدى سؤال نمى‏كند.و اگر آنكه رد مى‏كند بداند كه رد سائل‏چقدر بد است احدى سائلى را محروم و رد نمى‏كند» . ⁽⁶¹⁾

و مخفى نماند كه منعى كه از سؤال شده در صورتى است كه ناچار و مضطر نباشد.واما در صورت اضطرار و احتياج، شكى در جواز آن، و رخصت در آن نيست.و آنچه در ترغيب اعطاء سائل رسيده دلالت‏بر آن مى‏كند.

خداى - تعالى - فرموده است:

«و اما السائل فلا تنهر»

يعنى: «اما سائل را از خود مران‏» . ⁽⁶²⁾

حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - فرمود: رد مكن سائل را و چيزى به او بده،اگر چه نصف خرمائى باشد» . ⁽⁶³⁾

و فرمود: «از براى سائل، حقى است، اگر چه بر اسبى سوار شده باشد» . ⁽⁶⁴⁾

و فرمود: «سائل را رد نكنيد، اگر چه سم سوخته باشد» . ⁽⁶⁵⁾

اقسام احتياج آدمى و كيفيت‏سؤال كردن در آنها

و بدان كه احتياج آدمى بر چند نوع است: