مثال اول: آنچه خداوند عظيم در كتاب كريم آن را در بى‏ثباتى و سرعت زوال به‏آن تشبيه فرموده است، و آن گياهى است كه: از زمين برويد و به سبب آب باران، لحظه‏خرمى و طراوت به هم رساند و بعد از ساعتى كه آفتاب بر آن بتابد خشك شود و بادهاآن را متفرق و پراكنده سازند.و در اين صفت، در بعضى احاديث آن را به پلى مثال‏زده‏اند كه: بايد به تعجيل از آن عبور كرد.

مثال دوم: در خصوص اينكه او را هيچ حقيقتى نيست و اصلى ندارد، بلكه محض‏و هم و خيال است، و در اين خصوص، آن را تشبيه كرده‏اند به خيالاتى كه: آدمى آن رادر خواب مى‏بيند و چون بيدار مى‏شود اصلا از آن اثرى نيست.

بلى! دنيا حكم خواب را دارد، و مرگ بيدارى است.و بعد از آنكه اين خواب به‏انجام رسيد ملاحظه خواهد شد كه: هيچ در دست نيست، بلكه پيش از مردن هم چنين‏است.نمى‏بينى كه: از براى آدمى عيش و لذت، يا رنج و مصيبت است، چون آن سرآمدو گذشت مطلقا با خواب تفاوتى ندارد؟ و بسيار مى‏شود كه: بعضى از امور تشكيك‏مى‏شود كه: آيا آن را در خواب ديده يا بيدارى؟ پس چه اعتبار و مرتبه‏اى است از براى‏چيزى كه با خواب مشتبه شود.بلكه بعد از گذشتن، هيچ فرقى با خواب نداشته باشد.

مثال سوم: در مخالفت ظاهر دنيا و باطنش گفته‏اند كه: دنيا مانند پيرزنى است متعفن‏كه ظاهر خود را زينت دهد و خود را به انواع حلى و زيور بيارايد تا مردمان را به خودفريفته سازد، و ايشان فريب آن را خورده با آن دست در آغوش نمايند، چون نقاب ازچهره آن بردارند و بر باطن آن خبردار گردند ببينند عجوزه‏اى است كريه صورت، قبيح سيرت، به انواع قبايح موصوف، و به اقسام معايب معروف.

مروى است كه: «دنيا را در روز قيامت‏به صورت پيرزالى كبود موى، ازرق‏چشم،گراز دندان، كريه منظر، و قبيح رخسار بياورند، پس آن را مشرف بر همه مردم كنند و به‏ايشان گويند كه: آيا اين را مى‏شناسيد؟ مردمان گويند: نعوذ بالله كه ما اين را بشناسيم! خطاب رسد كه: اين دنيايى است كه با آن تفاخر مى‏كرديد.و به واسطه آن به يكديگرحسد مى‏برديد و دشمنى مى‏كرديد.و قطع صله رحم مى‏نموديد.پس دنيا را به جهنم‏مى‏افكنند.دنيا فرياد مى‏كشد كه خداوندا! كجايند پيروان و دوستان من؟ پس خداوندعالم مى‏فرمايد كه: دوستان آن را هم به او ملحق سازيد» . ⁽¹⁾

و بعضى در اين خصوص دنيا را تشبيه نموده‏اند: به مارى كه ظاهر آن نرم و هموار، وباطنش زهر قتال است.و هر كه ظاهر و باطن او را شناخت‏حقيقت آن را مى‏شناسد.

مثال چهارم: در خصوص كوتاهى عمر دنيا گفته‏اند كه: دنيا از براى هر كسى ماننديك گام است كه بردارد.و چه شك، كه هر كه ملاحظه كند پيش از وجود خود را تا ازل‏الآزال و بعد از رفتن خود را از دنيا تا ابد الآباد اين دو سه روزى كه در دنيا زيست‏مى‏نمايد به قدر يك قدم بلكه كم‏تر است در پيش سفر طولانى، بلكه در پيش زيادتر ازصد هزار مسافت تمام روى زمين.

هان، هان! تا از اين مثال غافل نگذرى و تامل نكرده از آن دست‏برندارى و هر كه‏در اين تامل كند و به اين ديده دنيا را ببيند ديگر دل به آن نمى‏بندد.و به هر نوع كه اين‏دو روز بگذرد باكى ندارد.

بلى:

دو روزه عمر اگر دير است اگر زودچنان كش بگذرانى بگذرد زودبلكه هر كه به اين چشم به دنيا نگرد ديگر در آن خشتى بر خشتى نمى‏گذارد.وهمچنان كه سيد رسل - صلى الله عليه و آله - از دنيا رفت و دلى به دنيا نبست، و دو خشت‏بر روى هم نگذاشت.

«روزى يكى از صحابه را ديد كه از گچ خانه مى‏سازد.فرمود: امر از اين كارهاپرشتاب‏تر است‏» . ⁽²⁾

مثال پنجم: در قدر دنيا نزد آخرت، و كمى آن گفته‏اند كه: نسبت دنيا در پيش‏آخرت مانند دريايى است‏بى‏پايان كه كسى نگشت‏خود را به آن داخل كند پس همه دنيا و ما فيها مثل آن قدر رطوبتى است كه به انگشت‏باقى مى‏ماند و آخرت چون آن‏درياست.بلكه كسى كه از حقيقت آگاه باشد مى‏داند كه: قدر دنيا در نزد آخرت بسياراز اين هم كمتر، است وليكن ديده بينا كجاست.

مثال ششم: در خصوص اينكه امر دنيا به جايى منتهى نمى‏شود.و هر شغلى از آن به‏شغلى ديگر منجر مى‏شود.و هر علاقه، علاقه‏اى ديگر در عقب مى‏آورد.و در اين‏خصوص آن را تشبيه نموده‏اند به آب دريا، كه هر چه آدمى بنوشد تشنگى را فرونمى‏نشاند.بلكه هر قدر از آن نوشد عطش را زياد مى‏كند تا او را هلاك كند.و اين‏امرى است مشاهد و محسوس، كه هر كه ملاحظه كند مى‏بيند كه سيرتر از دنيا كسى‏است كه ميل او به دنيا كم و علاقه او اندك است.و هر كه را مال و تجمل بيشتر دردسرافزون‏تر، و مشاغل و گرفتارى او بالاتر است.و آخرى از براى آن نيست.

مثال هفتم: در صعوبت‏خلاصى از آن بعد از گرفتارى و هر كه را گرفتارى بيشترخلاصى آن مشكلتر و در اين خصوص اهل دنيا را تشبيه كرده‏اند به كرم ابريشم كه بردور خود مى‏تند و راه نجات خود را سد مى‏كند و هر چه بيشتر بر خود تنيد خلاصى‏آن مشكلتر مى‏شود تا بالمره راه خلاص مسدود و از غم و غصه هلاك مى‏شود و اكثرابناء اين دنيا به اين حالت مبتلا هستند.

مثال هشتم: آنكه مثال زده‏اند دنيا را در طراوت اول و كثافت آخر، به طعمه لذيذكه خورده مى‏شود، كه ابتداى آن در نهايت لطافت و پاكيزگى و چون خوردى و ساعتى‏از آن گذشت همه آن كثافت و نجاستى مى‏شود كه آدمى نظر كردن به آن را كراهت‏دارد چه جاى خوردن.و همچنان كه هر طعامى كه چرب‏تر و لذيذتر است، ثقل آن‏كثيف‏تر و متعفن‏تر است همچنين هر چه شهوات دنيويه كه مرغوب‏تر و مطبوع‏تر است،در وقت مرگ اذيت و كراهت آن بيشتر، و فتنه آن عظيم‏تر خواهد بود.و اين در دنيانيز معاين و محسوس است، زيرا كه: هر چه محبت‏به آن بيشتر، و لذت به وجود آن‏بالاتر است، درد و الم و مصيبت و ماتم در فراق آن نيز افزون‏تر است.و مرگ نيست‏مگر مفارقت از دنيا.

مثال نهم: مثال زده‏اند دنيا را به خانه‏اى كه: كسى آماده كرده باشد و طبقى بر آن‏نهاده باشد و بر آن طبق گلها و رياحين گذارده و به تربيب مردم را خوانده باشد كه بيايندبه آن خانه داخل شوند و آن گل و رياحين را ببينند و ببويند و از براى ديگران كه بعدمى‏آيند بگذارند و بروند، نه آنكه آن گلها را بردارند و با خود ببرند.پس يكى از آن‏اشخاص چنان گمان كند كه اينها را به ايشان داده‏اند، پس دل به آن بندد و به آن خرمى‏و شادى كند چون خواهد بيرون رود و ببرد از او بگيرند، در آن وقت متالم مى‏شود و اندوهناك مى‏گردد، و شادى او به ملال مبدل مى‏شود.و كسى كه حقيقت كار را مطلع‏است‏به آنها منتفع مى‏شود و شكر گزارى صاحبخانه را مى‏كند.و شادان و خرم از آن‏خانه بيرون مى‏رود.

و همچنين هر كه حقيقت دنيا را شناخت و مقصود از آمدن خود را به آنجا دانست‏مى‏داند كه: آن مهمانخانه‏اى است كه از براى مسافرين عالم آخرت مهيا شده، كه چون‏به اين منزل رسند منتفع شده بگذرند و روانه مقصد گردند.و هر كه نادان و جاهل، و ازحقيقت كار غافل است تصور چنين مى‏كند كه اينها ملك اوست و دل به آن مى‏بندد، وچون او را بيرون مى‏كنند و همه آنچه را تصرف كرده از او پس مى‏گيرند مصيبت اوشديد، و محنتش عظيم مى‏گردد.

مثال دهم: دنيا را تشبيه كرده‏اند به بيابان بى‏پايان خالى از آب و گياه، كه جمعى‏بى‏زاد و راحله به آنجا وارد شوند و راه گم كرده حيران و سرگردان بمانند و به سرحدهلاكت رسند، كه در اين بين مردى به ايشان رسد و گويد هرگاه شما را به آب و سبزه‏رسانم چه مى‏كنيد؟ گويند: ديگر از اطاعت تو سر نمى‏پيچيم.و بر آن، پيمان از ايشان‏گيرد و ايشان را بر سر چاهى كه اندك آبى داشته باشد و قليل گياهى در اطراف آن باشدبياورد و ايشان از آن آب نوشند و لحظه‏اى استراحت كنند پس آن شخص گويد:

بسم الله كوچ كنيد تا شما را به آبادانى و معموره و بستانها و گلستانها برسانم، بيشترايشان امتناع كنند و گويند: همين آب و گياه ما را كافى است و از اين بهتر نمى‏خواهيم.

و طايفه‏اى حرف او را شنيده گويند: آخر شما عهد بستيد كه از گفته اين مرد تجاوزنكنيد و اين بيابان جاى ماندن نيست، و چون شب در آيد راهزنها و سباع شما را نابودمى‏كنند.و اين طايفه به اتفاق آن مرد رفته تا به مقصد عالى برسند.و تتمه در آنجا بمانندتا شب درآيد، دزدان بر سر ايشان ريخته بعضى را كشته و طايفه‏اى را اسير نمايند.

- عليه الرحمه - در كتاب «اكمال الدين‏» ⁽⁴⁾ ازبعضى حكما نقل كرده در خصوص حال انسان و مغرور شدن آن به دنيا، و غفلت ازمرگ و ما بعد آن، و فرو رفتن به لذات فانيه.و آن اين است كه: حال كسى كه به لذات‏دنيويه مشغول گردد مثل كسى است كه: در چاهى عميق به ريسمانى آويخته كه داخل‏چاه شود، چون به وسط چاه رسد نظر كند به پائين چاه و اژدهائى بيند كه دهن گشوده منتظر است كه اين مرد به زير آمده آن را فرو برد.و دو موش سياه و سفيد در بالاى‏چاه باشند و به تعجيل آن ريسمان را قطع نمايند، و آنى از بريدن آن نياسايند.و وسطچاه، زنبورى چند، خانه كرده باشند و به ديوار چاه قدرى عسل با خاك آميخته ازايشان مانده باشد و آن زنبورها بر آن مجتمع شده باشند و آن شخص با وجود اينكه‏آن اژدها را ديده و دو موش را ملاحظه نموده و مى‏داند كه در اندك وقتى آن ريسمان‏منقطع، و طعمه اژدها خواهد شد رو به آن عسل خاك آلوده آورده مشغول ليسيدن‏آن شود، و با آن زنبورها زد و خورد نمايد، و همه حواس خود را متوجه آن ساخته ازبالا و پائين خود فراموش كند.

و اين مثلى است كه: هر كه در آن تامل نمايد مى‏داند كه حال دنيا پرستان مطابق اين‏است.پس اگر حكم به حماقت آن شخص نمايد بايد خود را هم اگر از اهل دنيا باشدبداند كه احمق است.و چاه، همان خانه دنياست.و ريسمان، رشته عمر است.و اژدهاى‏دهن گشوده، مرگ است.و دو موش روز و شب‏اند، كه بى‏درنگ مشغول بريدن رشته‏عمرند.و عسل خاك آلوده، لذات دنياست، كه به هزار گونه زحمت و كدورت و الم ومصيبت آلوده است.و زنبورها، اهل روزگار، و طالبان دنيا هستند.

مثال دوازدهم: مثالى است كه بعضى از اهل معرفت از براى دنيا و اشتغال به‏مزخرفات آن، و حسرت و ندامت اهل آن بعد از مرگ ذكر كرده‏اند.پس تشبيه‏كرده‏اند اهل دنيا را به طايفه‏اى كه در كشتى نشسته باشند و به جزيره رسند و به جهت‏قضاى اجت‏بدانجا روند با وجود اينكه دانند كه كشتى چندان مكث در كنار جزيره‏نتواند كرد و به زودى خواهد گذشت، پس در آن جزيره متفرق شوند و بعضى به‏شتاب، قضاى حاجت نموده به كشتى آيند و مكان وسيع گرفته، ساكن گردند.وطايفه‏اى مشغول سير درخت و كوه و جزيره شده بعد از ساعتى به فكر افتد و خود رابرساند و مكان تنگى به دست او آيد.و قومى ديگر دلبستگى به پاره سنگها و حيوانات‏آن جزيره به هم رسانيده نتواند از آنها بگذرد و آنها را بر دوش كشيده وقتى برسد كه‏مكان بسيار تنگى بيابد و به صد زحمت‏خود را در آنجا جاى دهد، و جاى آنچه‏برداشته نباشد، آن را بر دوش خود نهد و با تنگى مكان به ثقل آنها نيز گرفتار گردد وپشيمان شود و نتواند آنها را به جائى افكند.و جمعى ديگر چنان مشغول سير گردند كه‏كشتى و دريا و مقصد را فراموش كنند و در آنجا بمانند تا شب درآيد و سباع از ميان‏درختان درآيند و تاريك گردد و بعضى از اينها طعمه سباع شوند.و بعضى در گل و لاى‏فرو رفته، هلاك گردند.و بعضى بمانند از غصه و گرسنگى تلف شوند.

و آنهائى كه ثقل آنچه از جزيره برداشته بر دوش ايشان ماند و در كشتى انواع خوارى از اهل آن بشنوند.و آن حيواناتى كه برداشته‏اند بميرند و مردار آنها بردوششان بماند و متعفن گردد و از تعفن آن بيمار شوند و در كشتى بميرند، يا بيمار ومبتلا، به وطن رسند و در آنجا هميشه بيمار باشند.يا بعد از مدتى بميرند.

اما ايشان كه ديرتر آمدند و چيزى برنداشتند تا در كشتى هستند به جهت تنگى مكان‏زحمت مى‏كشند اما بعد از بيرون آمدن به راحت و روح مى‏افتند.

و كسانى كه ابتدا آمدند و مكان وسيع گرفتند هميشه در استراحت هستند تا صحيحا وسالما به منزل خود وارد شوند.

فصل: بيان دنياى ممدوح و مذموم

سابق بر اين، اشاره شد به اينكه دنيا بر دو قسم است: يكى ممدوح.و ديگرى مذموم‏و ملعون.و بيان اين، آن است كه: وصول به اعلا مراتب سعادات، و فوز به بساط قرب‏حضرت خالق البريات حاصل نمى‏شود مگر به صفاى دل، و حب خدا، و انس به آن.وسبب صفاى دل، بازداشتن نفس از شهوات دنيويه و عبادت كردن و طاعت نمودن‏است.و سبب حب خدا، معرفت اوست.و آن نمى‏شود مگر به دوام فكر در آثار صنايع‏عجيبه و بدايع غريبه او.و باعث انس، كثرت ياد خدا، و مداومت‏بر آن است.